«Ամենայն չարիք մտանեն ի միտս մարդոյ յանուսումնութենէ» (Եղիշէ)

Սկիզբ բլոգ

Բանակը հասարակության հայելին է

0

Հայոց բանակի, նրանում եղած խոտելի երևույթների և համընդհանուր պատասխանատվության մասին

Հայ զինվորները դիրքերում
Հայ զինվորները դիրքերում

Թերևս ոչ ավելորդ անգամ հարկ է նշել, որ Հայաստանի երրորդ հանրապետության ամենակայացած, ամենավստահելի ու ամենափառապանծ ինստիտուտը Հայոց բանակն է` իր մեջ եղած, եղող ու ցավոք` լինելիք խոտելի երևույթներով հանդերձ: Աշխարհի բոլոր բանակներում էլ, այս կամ այն չափով, եղել են ու կան խստորեն մերժելի դրսևորումներ հենց միայն այն պատճառով, որ նախ` բանակները գերազանցապես միասեռ կառույցներ են, և զսպող մեխանիզմները բոլորովին այլ տրամաբանությամբ են գործում, երկրորդ` այն ուղղաձիգ կառավարվող օրգանիզմ է` վերադասության սկզբունքով, երրորդ` այն լրջագույն տեղեկատվություն ստեղծող, կրող և պահպանող ինստիտուտ է, որի, այսպես կոչված` «հասարակայնացումը» կամ «թափանցիկությունը», մեղմ ասած, խրախուսելի չէ:

Այսուհանդերձ, բնավ չի նշանակում, որ այս հանգամանքից պիտի օգտվեն համակարգի վերադաս-պատասխանատուները և հանցավոր անգործությամբ «խրախուսեն» ամենաթողությունը: Ուրեմն, հարկ է` ծայրահեղությունների մեջ չընկնել: Հայտնի է, որ, ֆորմալ իմաստով, բանակում միջանձնային հարաբերությունները կառուցվում են ներքին կանոնակարգով (ուստավ):

Սակայն դրա հարյուր տոկոս կիրառումն անհնար է մի բանակում, ուր ամեն երրորդ զինծառայողից երկուսը կա՛մ ծանոթներ են քաղաքացիական կյանքից, կա՛մ ունեն ընդհանուր ծանոթներ: Սրանով պայմանավորված՝ միմյանց նկատմամբ ստեղծվում է նախատրամադրվածություն` լավ կամ վատ առումով` ելնելով քաղաքացիական կյանքում ունեցած և այնտեղից բերած գաղափարաբանությունից, համակեցության յուրովսան պատկերացումից և, առհասարակ, աշխարհայացքից, որի դեմ անզոր է ներքին կանոնակարգը:

Ուրեմն, բանակային բարքերը ուղիղ համեմատական են քաղաքացիական կյանքում տիրող հասարակական բարքերին: Իհարկե, բանակում ռիսկը բազմապատիկ է, որովհետև զինվորը կրում է մարտական զենք, որոշումներ է կայացնում պահի ազդեցության տակ և միանձյա` հիմնականում աֆեկտի տակ: Ահա՝ որտե՛ղ է թաղված շան գլուխը:

Որքան էլ տարօրինակ թվա, բայց յուրաքանչյուր սպանության, բռնության, հալածանքի ու կտտանքի համար առնվազն բարոյական պատասխանատվություն են կրում քրեորեն պատժելի արարք գործած զինվորի կամ սպայի ծնողներն ու ուսուցիչները: Հետո հավաքական պատասխանատվություն է կրում ինքը` հասարակությունը: Վերջապես, այո՛, բանակը հասարակության հայելին է: Իսկ քրեական պատասխանատվություն պետք է կրեն ոչ միայն կոնկրետ հանցանք գործածները, այլև` վերադասության կարգով առնվազն երեք անմիջական ղեկավարները` ջոկի, դասակի և վաշտի հրամանատարները, որոնք ամենատարբեր պատճառներով ցուցաբերել են հանցավոր անգործություն, ինչն էլ հանգեցրել է ծանր կամ առանձնապես ծանր հետևանքի:

Իսկապես, մեծ, անչափելի խորը ողբերգություն է, երբ խաղաղ պայմաններում զինվոր է սպանվում՝ այն էլ կենցաղային բնույթի վեճի և այն քրեական ենթամշակույթին հատուկ կերպով լուծելու հետևանքով: Հաստատապես հասարակությունն ինքը պետք է անցնի ինքնամաքրման, ինքնահայեցման ճանապարհով` իր միջից դուրս մղելով «լավ տղու» քրեածին ընկալումներն ու նսեմ արժեհամակարգը:

Երբ ասում ենք հասարակություն, բոլորովին մի լղոզ ու անդեմ զանգված չենք պատկերացնում, այլ նկատի ենք ունենում Պետություն-Դպրոց-Բուհ-ԶԼՄ և շահագրգիռ այլ կառույցներ ու ինստիտուտներ, որոնք կերտում են հասարակություն` անհատից սկսած: Անգամ անհատի մակարդակով` ինձնից սկսած, պատասխանատվություն ենք կրում մեր ԱԶԳԱՅԻՆ բանակի բարոյահոգեբանական որակի և բովանդակության համար: Եվ հենց ինձնից էլ սկսած` ամեն օր թերանում ենք մեր օրավուր պատասխանատվության հարցում, և հանկարծ սթափվում, հիշում այն ժամանակ, երբ զինվորի սպանվելու հերթական գույժն ենք առնում:

Այո՛, բանակը հիերարխիկ կառույց է, և բարձ հրամանատարությունը պետք է չափազանց, ծայրահեղ խիստ վերաբերմունք ունենա ցանկացած զանցանքի նկատմամբ, որը չդառնա ճակատագրեր խեղող հանցանք: Հայոց Ազգային բանակը մեր ազգային անվտանգության թիվ մեկ երաշխավորն է, և նրա բարոյալքումը ուղիղ նշանակում է պետականության կորուստ: Այնուամենայնիվ, ստոր և պառակտիչ են բոլոր նրանք, որոնք լոկալ դեպքերով պայմանավորված` ընդհանրացումներ են անում և ստորացնում մեր փառահեղ բանակի արժեքն ու նշանակությունը:

Գոռ Հարությունյան
Բանաստեղծ, մանկավարժ

Հ.Գ. Օլիգարխիայի մուտքը պետք է իսպառ բացառվի բանակում: Այն նաև սոցիալական կառույց է, ուր պետք չէ լինեն արտոնյալներ, իմա՛` «ասողներ» և «անողներ»՝ բացառությամբ, ծառայության բնույթից ելնելով, վերադասի հրամանների և դրանք կատարողների: «Էլիտար» զինվորը պատիժ է ու խարան բանակի պայծառ ճակատին:

Հավիտյան կեցցե՛ մեր Հայոց ԱԶԳԱՅԻՆ բանակը:
Փառքը ԶԻՆՎՈՐԻՆՆ է, պատիվը` ՈՒՍՈՒՑՉԻՆԸ:


Խմբ. Նյութը նախապես հրապարակվել է որպես հեղինակի ֆեյսբուքյան գրառում՝ «ՎԵՐԼՈՒԾԱԿԱՆ N 21» խորագրով:

Մեր ազգային դժբախտությունը

1
Վաչագան Սարգսյանը ներկայացնում է իր դասագրքերը

«Գիտունին գերի եղի՛ր, անգետին սիրելի մի՛ եղիր»…
Ժողովրդական առած

2019 թ. դեկտեմբերի 20-ին ՀՀ Ազգային ժողովում տեղի ունեցան «Կրթության ոլորտի բարեփոխումներն ու առաջիկա ռազմավարական մարտահրավերները» թեմայով խորհրդարանական լսումներ, որոնց ժամանակ, ի թիվս այլ բանախոսների, ելույթ ունեցավ նաև ԱԺ «Իմ քայլը» խմբակցության պատգամավոր Սոնա Ղազարյանը։

Վերջինս իր ելույթում նշեց, թե երազում է ունենալ այնպիսի հասարակություն, որտեղ կինն ու տղամարդը կունենան իրենց երազանքներին հասնելու հավասար հնարավորություններ, և եթե ցանկանում են, որ իրենց երազանքն ի կատար ածվի, հարկավոր է խորքային գնահատականներ տալ իրավիճակին։

Վաչագան Սարգսյանի հեղինակած այբբենարանից մի էջ
Վաչագան Սարգսյանի հեղինակած այբբենարանից մի էջ

«Ես ցանկանում եմ խոսել ուսուցիչների մասին։ Իրականում մենք ունենք շատ լուրջ խնդիր ուսուցիչների կարծրատիպային մոտեցումների հետ կապված: Օրինակ՝ 2013 թվականի հարցումների արդյունքում պարզվել է, որ Շիրակի մարզում ուսուցչուհին աղջիկներին հորդորում է համեստ լինել, իսկ տղաներին ասում է՝ մի՛ լացեք, տղամարդ եք։ Այստեղ մենք գործ ունենք մի ուսուցչական կազմի հետ, որը կարծրատիպային մոտեցում ունի, որն էլ իր հերթին՝ խոչընդոտ է հանդիսանում իրապես հավասար հասարակություն կրթելու հարցում»,- ասաց պատգամավորը։

Վաչագան Սարգսյան, «Այբբենարան», Երևան, 2015, 155 էջ:
Վաչագան Սարգսյան, «Այբբենարան», Երևան, 2015, 155 էջ:

Սոնա Ղազարյանն անդրադարձավ նաև առկա դասագրքերին՝ խոստովանելով. «Վերջերս բախտ վիճակվեց բացել այբբենարանը, որը հեղինակել է Սարգսյան Վաչագանը։ Ես պարզապես ապշած եմ այդ այբբենարանի լուսանկարներից, որտեղ կինը մշտապես ներկայացված է՝ որպես տնային տնտեսուհի, իսկ տղամարդը՝ որպես հիմնական աշխատուժ։ Կներե՛ք, բայց ես կարծում եմ, որ այդ այբբենարանի տեղն աղբամանում է»։

Հատկապես իր այս վերջին արտահայտությունը բողոքի մի հսկա ալիք է բարձրացրել հայ հասարակության մեջ: Ֆեյսբուքյան մի շարք օգտատերեր, այդ թվում՝ գիտաշխատողներ, մտավորականներ, գրողներ, մանկավարժներ, աշակերտների ծնողներ, հրապարակային հանդիմանանքի ու ամոթանքի են արժանացրել պատգամավոր Սոնա Ղազարյանին՝ նրա մեծամիտ, անկիրթ և քամահրական մոտեցման համար:

«Կոչնակ»-ն այս առիթով կատարել է լրագրողական հետաքննություն՝ ամփոփելով խնդրին առնչվող ուշագրավ մեկնաբանությունները: Դրանք միաբերան վկայում են այն մասին, թե ինչպե՛ս երկրի քաղաքական թիվ մեկ հարթակում պատահաբար հայտնվել են որոշ պատգամավորներ, որոնք առանձնապես չեն փայլում իրենց մասնագիտական կարողություններով, չունեն բավարար փորձառություն և հարուստ կենսագրություն, չեն տիրապետում ոլորտի խորքային խնդիրներին: Փոխարենը ամբարտավան կեցվածքով և դատարկամիտ պաթոսով նրանք անում են էժանագին ամպագոռգոռ հայտարարություններ, որոնցից միայն տուժում է հայ հասարակությունը:

Բավական է դիտել «իմքայլական» պատգամավորի ելույթը՝ համոզվելու համար, որ լեզվական սխալներով խոսողն իրավունք չունի այդ ամբիոնից կրթության բարեփոխումների շուրջ ելույթ ունենալու: Ներկայիս շատ «թավշյա» պաշտոնյաներ հիմնովին սխալ են ընկալում «բարեփոխում» կամ «բարենորոգում» բառերի իմաստները՝ թյուրիմացաբար կարծելով, որ այն կայանում է եղած բովանդակ հինը հիմնահատակ քանդելու, արժեզրկելու և ոչնչացնելու մեջ՝ փոխարենը հրամցնելով կասկածելի ու չհիմնավորված նոր մոտեցումներ, ավանդական մտածողությանը խորթ օտարածին գաղափարներ և արևմտյան ազատ բարքեր քարոզող բարոյազուրկ կենսակերպ… Ահա հենց սա՛ է մեր ազգային դժբախտությունը։

Վաչագան Սարգսյանի հեղինակած այբբենարանից մի էջ
Վաչագան Սարգսյանի հեղինակած այբբենարանից մի էջ

Ափսոս, որ ընդդիմախոս պատգամավորն այբբենարանի միայն նկարներն է դիտել, որոնք իրեն դուր չեն եկել: Գոնե մի փոքր էլ կարդա՞ր այդ գիրքը, որից հետո աներ իր վերջնական եզրահանգումը: Քննադատելու համար հարկավոր է մասնագիտական հանձնաժողովի փաստարկված եզրակացությունը։ Այդ դեպքում միայն քննադատությունը կլիներ տեղին և օգտակար։

Վաչագան Սարգսյանի հեղինակած դասագրքից մի էջ
Վաչագան Սարգսյանի հեղինակած դասագրքից մի էջ

Երիտասարդ պատգամավորը համարում է, որ Վաչագան Սարգսյանի հիշյալ գրքի տեղն աղբամանում է այն պատճառով, որ այբբենարանում ցուցադրվում են նկարներ, որտեղ մայրիկը գոգնոցով է, իսկ հայրիկը մեքենա է նորոգում: Պատգամավորը սա համարում է գենդերային խտրականություն, որին հակադարձում է հեռուստահաղորդավար Աիդա Ներսիսյանը՝ նկատելով, որ հայ կինը նախ և առաջ մայր է, տնային տնտեսուհի: Արժեր պատգամավոր տիկնոջը հիշեցնել նաև երջանկահիշատակ Գարեգին Հովսեփյան կաթողիկոսի հետևյալ միտքը. «Հայ ընտանիքը մի յուրօրինակ տաճար է, որի «քահանան» կինն է»: Եվ ինչպես քահանան սպասավորն է եկեղեցու, այնպես էլ կինը՝ ընտանիքի: Այստեղ ոչ մի ստորացուցիչ բան չկա:

«Կինը պետք է համեստ լինի» կամ «տղամարդը չպիտի լացի» արտահայտություններն ինչպե՞ս են հակադրվում կնոջ և տղամարդու իրավահավասարության սկզբունքներին: Ի վերջո, դասագրքի մասին մասնագիտական կարծիք կարող է հայտնել առաջին հերթին մանկավարժական կրթությամբ անկախ փորձագետը, իսկ գրաքննադատությամբ հարկ է զբաղվեն գիտական և բուհական համապատասխան խորհուրդները:

Գաղտնիք չէ, որ դասագիրք ստեղծելն աշխատատար և խրթին գործ է: Դասագիրք գրելու համար հարկավոր են փորձ, գիտելիքներ և հմտություններ։ Վաչագան Սարգսյանի հեղինակած դասագրքերը բնույթով բազմաբովանդակ են, որոնք համեմված են սրամիտ գլուխկոտրուկներով, զարգացնող խաղերով, հանելուկ-շուտասելուկներով, հետաքրքիր խաչբառերով և այլ ուսուցանող հնարքներով:

Վաչագան Սարգսյան, «Մայրենի 1», Երևան, 2015, 63 էջ:
Վաչագան Սարգսյան, «Մայրենի 1», Երևան, 2015, 63 էջ:

Վաչագան Սարգսյանի գրական արգասիքներով, տասնյակ դասագրքերով, շաբաթաթերթերով ու հոդվածներով կրթվել են սերունդներ: Ուստի բոլորովին անհեթեթ է գենդերային հավասարության կեղծ քարոզչությամբ փորձ անել անվանարկել նման հայ մտավորականի: Հուսանք, որ հաջորդ գումարման Ազգային ժողովում ավելի քիչ կլինեն այնտեղ պատահականորեն հայտնված պատգամավորները:

Ընդհանրապես, ներկա իշխանավորներից շատերի մոտ ակնհայտ միտում կա պախարակելու, ծաղրելու և աղավաղելու հայի ազգային դիմագիծը, աշխարհայացքը, արժեհամակարգը, նիստուկացը… Պարզապես անթույլատրելի է, երբ ամեն անգամ ականջալուր ենք լինում, թե ինչպիսի՛ գռեհիկ հայերենով և փողոցային բառապաշարով են եթեր դուրս գալիս ամենատարբեր պաշտոնյաները, քաղաքական-հասարակական գործիչները, որոշ դեպքերում՝ նաև գրչակ լրագրողները, որոնք ոչ միայն չեն տիրապետում բարեկրթության կանոններին, այլև կոպտորեն խախտում են լեզվի մասին ՀՀ օրենքը:

Ինքնասիրահարված, բայց այդպես էլ չկայացած մերօրյա նորաթուխ շատ գործիչներ, որոնք բռնված են անսխալականության և ամենագետի բարդույթներով, սեփական մերկությունը և հոգևոր արժեքների սնանկությունը քողարկելու նպատակով հաճախ ինքնապաշտպանվում են՝ վկայակոչելով հայ ժողովրդի անունը կամ տեղի ունեցած ժողովրդական հեղափոխությունը, որի հետևանքով ոմանք «քաջնազարի» բախտով օդից հայտնվել են գայթակղիչ պաշտոններում։

Վաչագան Սարգսյան, «Երգող այբուբեն», Երևան, 2012, 56 էջ:
Վաչագան Սարգսյան, «Երգող այբուբեն», Երևան, 2012, 56 էջ:

Իրականում, այդկերպ նրանք վարկաբեկում են հեղափոխության գաղափարներն ու նրա առաջնորդին: Թավշյա հեղափոխությունը, ըստ էության, ոչ մի կապ չի կարող ունենալ արևմտամետ ապազգային գաղափարների՝ լիբերալ մոդեռնիստական, ծայրահեղ ֆեմինիստական, գենդերային հավասարության, կրոնական ու սեռական փոքրամասնությունների համահարթեցման, համաշխարհայնացման և մասոնականության վտանգավոր ուղղությունների հետ։ Մեր ժողովուրդը նաև այսպիսիների՛ց պետք է պաշտպանվի՝ պահպանելու հայ քրիստոնյայի տեսակը և նրա հոգևոր, բարոյական ու իմացական ողջ ներուժը:

Ցավալի է, որ մի շարք «հեղափոխականների» համար հայ ազգի հարատևման միջուկ հանդիսացող հայկական ավանդական ամուր ընտանիքը աչքի փուշ է դարձել: Ստացվում է, որ եթե այբբենարանում տեղ չեն գտել համարակալված «ծնողների» կամ սեռափոխված Մել-Լիլիթների մասին պատկերներ, ապա այսօրվա Ազգային ժողովի «քայլ արած» և արևմտյան հիմնադրամներից առատորեն սնվող պատգամավորները այն չեն կարող համարել որակյալ դասագիրք:

Տասնյակ ուսուցիչներ նույպես իրենց վրդովմունքն են հայտնել կատարվածի կապակցությամբ: Մասնավորապես, Նարինե Բալասբեկյանը գրում է. «Տգետ ու գռեհիկ է այն մարդը, ով կարող է մեր երեխաների ներկայի և ապագայի համար նաև իր կյանքը, ժամանակն ու միջոցները տրամադրող կրթության անտրտունջ, փորձառու և տաղանդավոր մշակին այսպիսի տողեր հղել: Ես ուսուցչուհի եմ՝ տարիների մեծ փորձով: Իմ զավակները և հիմա արդեն թոռներն են տառաճանաչ դարձել հենց ա՛յդ այբբենարանով: Տիկինն ինքնահաստատվելու և ուշադրության խնդիր ունի: Կարծես թե մոր ջերմ ու բնական կերպարի փոխարեն նա նախընտրում է «տատու» արած ունքերով ու սիլիկոնե շուրթերով տիկնիկների նկարներ տեսնել գրքում, կամ էլ մոր ու հոր փոխարեն՝ երկու մոր, կամ երկու հոր…»:

Պատգամավոր Սոնա Ղազարյանի հարցազրույցը՝ ի պաշտպանություն Ստամբուլյան կոնվենցիայի

Պատահական չէ, որ Սոնա Ղազարյանը Ստամբուլյան կոնվենցիայի ջատագովներից է։ Պարզվում է՝ նրա ամուսինը՝ Դավիթ Բանուչյանն էլ աշխատում է «Հայաստան» համահայկական հիմնադրամում, որը վերջերս մեկ միլիոն դոլար տրամադրեց ԼԳԲՏ իրավունքների աշխուժակ Մարո Մաթոսյանին՝ գենդերային թեմաներով քարոզչության համար։ Դժվար չէ նաև բացահայտել նրանց բոլորի կապը ծագումով հրեա, ամերիկաբնակ մուլտիմիլիարդատեր Ջորջ Սորոսի «Բաց հասարակության» հիմնադրամի հետ:

Սորոսի հայաստանյան հիմնադրամի տնօրեն Լարիսա Մինասյանի և պատգամավոր Սոնա Ղազարյանի քննարկումը ԱԺ-ում
Սորոսի հիմնադրամի հայաստանյան գրասենյակի տնօրեն Լարիսա Մինասյանի և պատգամավոր Սոնա Ղազարյանի քննարկումը ԱԺ-ում

Այդ տիկինն իր անզգույշ արտահայտությամբ, չասելու համար՝ զազրախոսությամբ պարզապես նպաստեց, որ հազարավոր մարդիկ իրենց սերն ու երախտագիտությունը հայտնեն վաստակաշատ լեզվաբանին, հարգարժան մանկավարժին։ Իսկ գուցե սովորական դարձած ձևական ներողությո՞ւնն էլ արդեն չփրկի պատգամավոր Սոնա Ղազարյանին:

Ստորև ներկայացնում ենք գրող, թարգմանիչ, հրատարակիչ, խմբագիր, «9-րդ հրաշալիք» շաբաթաթերթի գլխավոր խմբագիր, Հայաստանի գրողների միության անդամ Վաչագան Սարգսյանի հրապարակային պատասխանը իր ընդդիմախոս պատգամավորին և վերջինիս խղճուկ արձագանքն այդ առթիվ:


ՉԵՄ ՆԵՐՈՒՄ

«Վերջերս բախտ վիճակվեց բացել այբբենարանը, որը հեղինակել է Սարգսյան Վաչագանը։ Ես պարզապես ապշած եմ այդ այբբենարանի լուսանկարներից, որտեղ կինը մշտապես ներկայացված է՝ որպես տնային տնտեսուհի, իսկ տղամարդը՝ որպես հիմնական աշխատուժ։ Կներե՛ք, բայց ես կարծում եմ, որ այդ այբբենարանի տեղն աղբամանում է»,- ասաց Սոնա Ղազարյանը։

Սոնա Ղազարյա՛ն, Ազգային ժողովի պատգամավո՛ր, Ձեզ ասում եմ, որ դուք սուտ եք խոսում, կեղծարար եք ու տգետ: Իմ «Այբբենարանում» կան հազարավոր նկարներ: Դրանցից ընդամենը վեց նկարում կինը և տղամարդը (հայրը և մայրը) միասին են:

Այդ նկարներից մեկում հայրը թերթ է կարդում, մայրը խոսում է հեռախոսով (էջ 26): Մյուս նկարում գյուղական պատկեր է: Այգում մայրիկը սփռոցի վրա ուտելիքներ է դնում, հայրիկը բզբզում է մեքենայի շարժիչը (էջ 29): Հաջորդ նկարում սեղանի շուրջ ճաշում է ողջ ընտանիքը (էջ51): Մյուս նկարում կինը ջուր է տալիս ամուսնուն (էջ74): Մյուս նկարում հայրը, մայրը, երեխան՝ ուսապարկերը շալակներին սարերում են (էջ 81):

Այսքանը: Հազարավոր նկարների մեջ չկա գեթ մի նկար, «որտեղ կինը մշտապես ներկայացված է՝ որպես տնային տնտեսուհի, իսկ տղամարդը՝ որպես հիմնական աշխատուժ»: Սա բացահայտ կեղծիք է, անբարոյական սուտ: Այս պատրաստի, անգիր արած կաղապարը թութակի պես կրկնել, բերել հագցրել է իմ «Այբբենարանին»: Բայց սխալվել է աղջնակը և ստում է անողոք:

Ճիշտ է, «Այբբենարանում» ներկայացված են Հայկ Նահապետը, Սասունցի Դավիթը, Վռամշապուհ արքան, Մեսրոպ Մաշտոցը, ճարտարապետ Մոմիկը, զորավար Անդրանիկը, Գարեգին Նժդեհը և այլ մեծ հայեր, որոնք էլ խառնել են աղջնակի գենդերային անդորրը: Այսքան անպատասխանատու, գռեհիկ, ինքնահավան և տգետ մարդ վաղուց չէի տեսել:

Ուրեմն, այս աղջնակի կարծիքով 21 տարի աղբամանից են սնվել մոտ մեկ միլիոն երեխա, որոնք սովորել են իմ «Այբբենարանով»: Աղբամանից են սնվել տասնյակ հազարավոր ուսուցիչներ, կրթության ոլորտի աշխատողներ, ծնողներ: Ու հիմա ինքը եկել է ու փրկում է մեր հասարակությունը:

Ողբալի է և ամոթալի էս մակարդակի պատգամավոր ունենալը, որը կարող է լեզվի ճարպիկ շարժումով աղբաման նետել տասնյակ գործող դասագրքերի, մի քանի տասնյակ մեթոդական ձեռնարկների, ուսումնական պարագաների, գեղարվեստական, թարգմանական, մանկական մի քանի տասնյակ գրքերի հեղինակի գործը:

Կարծում եմ՝ Ազգային ժողովը պետք է իր կարծիքն արտահայտի պատգամավորի ակնհայտ կեղծիքի, հերյուրանքի և անբարո ստի վերաբերյալ:

Վաչագան Սարգսյան


Հարգելի պարոն Սարգսյան,

Տեսա Ձեր գրառումն ու, անկեղծ ասած, հարկ համարեցի արձագանքել մի քանի պատճառով…

Տարիներ շարունակ ամեն շաբաթ «Իններորդ հրաշալիք»-ին եմ սպասել և այն սիրով վերընթերցել… Ձեր «Հայերենը ափի մեջ շարքի» շնորհիվ է, որ համադասարանցիներիս շրջանակում սեր արթնացրիք լեզվաբանության հանդեպ…

Պարոն Սարգսյան, Ձեր կողմից առաջ բերված փաստարկների հետ համամիտ չեմ, սակայն և չեմ հերքում, որ շատ կոպիտ եմ արտահայտվել… Ձեր՝ ինձ ուղղված բնութագիրը շատ վիրավորական էր, սակայն հայցում եմ Ձեր ներողամտությունը և վստահ եմ, որ կկարողանանք միասին քննարկել, թե գրքի այդ պատկերներում ինչն է, որ այդքան անընդունելի է իմ և փորձագիտական համայնքի մի քանի ներկայացուցիչների համար:

Պարոն Սարգսյան, տառերի ուսուցման Ձեր մեթոդը շատ լավն է, բայց իմ համեստ պատկերացմամբ այս դասագիրքն ավելի համալիր մոտեցում է պահանջում:

Սիրով կսպասեմ Ձեր արձագանքին:

Հարգանքով՝
Սոնա

«Իմ քայլը» խմբակցության պատգամավոր Սոնա Ղազարյանի ելույթը ԱԺ-ում

Եկեղեցու ղողանջները

0
Քշոց, որի շուրջբոլորն ամրացված են փոքրիկ բոժոժները
 1765 թ., Լիմ (Վասպուրական) – Սբ. Էջմիածնի գանձատուն
Քշոց, որի շուրջբոլորն ամրացված են փոքրիկ բոժոժները
1765 թ., Լիմ (Վասպուրական)
Սբ. Էջմիածնի գանձատուն

Զանգի գյուտն արվել է դեռևս 4-րդ դարում Իտալիայի Նոլա քաղաքում: Բուն Հայաստանում առաջին անգամ Սբ. Հովհան Մանդակունի (5-րդ դար) իմաստասեր հայրապետն է հիշատակում զանգի մասին, որը, սակայն, ձեռքի զանգակ էր, ավելի ճիշտ՝ բոժոժ: Այն սովորական զանգակից տարբերվում է նրանով, որ ներքևի շուրթերն իրար են հպված՝ միայն երկու անցք թողնելով, ուր երկաթե փոքրիկ կտոր է լինում: Բոժոժները սովորաբար կաղնու մեծություն ունեն, որոնք գործածվում են բուրվառի շղթաների վրա ու քշոցի շուրջբոլորը՝ յուրաքանչյուրի վրա տասներկու հատ, որոնք, ըստ Սբ. Գրիգոր Տաթևացու, խորհրդանշում են տասներկու առաքյալների քարոզչության աշխարհասփյուռ ձայնի տարածումը:

Երկար ժամանակ զանգի դեր է կատարել կոչնակը, որը տաշած ու հարթեցված, ուղղանկյուն կամ քառակուսի, բարակ փայտե տախտակ է: Շատ հազվադեպ պատահում են նաև քարե կամ մետաղե կոչնակներ: Սբ. Գրիգոր Նարեկացին դրան անվանում էր շերտ՝ փայտի կտոր: Ձայն դուրս գալու նպատակով կոչնակին հարվածում են հատուկ փայտե մուրճով, որը կոչվում է «թակաղակ»:

Մինչև Վանական Վարդապետը (13-րդ դար) կոչնակը հայ մատենագրության մեջ (Հովհան Մամիկոնյան, Հովհաննես Սարկավագ, Ս. Գրիգոր Նարեկացի, Ասողիկ, Արիստակես Լաստիվերտցի, Սբ. Ներսես Շնորհալի, Գրիգոր Դ Տղա) հայտնի էր «ժամահար» անվամբ՝ բաղկացած «ժամ» և «հար» («հարկանել») արմատներից: Պատահական չէ, որ ժողովրդական բարբառներում եկեղեցին հաճախ անվանել են ժամ՝ սկիզբ առնելով եկեղեցու զանգերով օրվա ժամերը որոշելու հնամենի սովորույթից: Իսկ կոչնակին հարվածող կամ զանգը խփող եկեղեցական պաշտոնյան կոչվում է ժամկոչ: Զանգահարումը թեև ժամկոչի պարտականությունն է, բայց որևէ բարեպաշտ քրիստոնյա կարող է այն կատարել:

Բուրվառ, որի շղթաներին ամրացված են փոքրիկ բոժոժները
Բուրվառ, որի շղթաներին ամրացված են փոքրիկ բոժոժները

Կոչնակը հայոց աշխարհում կիրառվել է վաղնջական ժամանակներից՝ դեռևս Նոյ նահապետի կողմից: Նա նույն այդ փայտե կոչնակով դեպի տապան էր հրավիրում կենդանիներին: Իսկ երբ ջրհեղեղը վերջացավ, և տապանը հանգրվանեց Արարատի փեշերին, Նոյը կոչնակ հարվածելով տապանից դուրս կանչեց կենդանիներին:

Քրիստոնեության մուտքից հետո մի քանի դար անց կոչնակից դուրս եկած ձայնով սկսեցին մարդկանց հրավիրել եկեղեցի` ծիսական արարողություններին մասնակցելու համար, իսկ վանականներին` նաև վանքի սեղանատուն` ազդարարելով հաց ուտելու ժամը:

Ըստ Ստեփանոս Մալխասյանցի` մահմեդականների իշխանության ժամանակ, երբ քրիստոնյաներին արգելված էր եկեղեցիների զանգահարությունը, ամեն առավոտյան ժամկոչը կոչնակ խփելով էր արթնացնում հավատացյալներին` հիշեցնելով աղոթքի ժամը: «Կոչնակ» բառը փոխաբերական իմաստով նշանակում է «ահազանգ», «ազդարարություն», «կանչ», «կոչ», «հորդոր»:

Կոչնակի կիրառությունն այսօր թեև սահմանափակված է, քանի որ դրա փոխարեն այլևս լայն տարածում են գտել եկեղեցու զանգերը, սակայն որպես հնամենի սովորություն` այն հանդիպում է հիմնականում ուղղափառ վանքերում (հույն, ռուս, սերբ, ևն), ինչպես նաև Երուսաղեմի Սրբոց Հակոբյանց հայկական վանքում:

Երուսաղեմի Սրբոց Հակոբյանց հայկական վանքի փայտե կոչնակը
Երուսաղեմի Սրբոց Հակոբյանց հայկական վանքի փայտե կոչնակը

Կոչնակին երկար դարեր հարևանել է զանգը: Այն սնամեջ տանձաձև գործիք է, որի ներսում կախված է լեզվակը, իսկ վերևի մասում ունի կախելու հարմարանք: Զանգերի մասին հայոց մատենագիրները բավական աղոտ տեղեկություններ են հաղորդում: Դրանց մասին արժանահավատ ու արժեքավոր հիշատակումներ կան Սբ. Ներսես Շնորհալի հայրապետի և Սբ. Գրիգոր Տաթևացի վարդապետի երկերում:

Հաղպատավանքի եկեղեցու զանգակը
Հաղպատավանքի եկեղեցու զանգակը

Հայաստանում զանգերը լայն տարածում են գտել 10-րդ դարի երկրորդ կեսից, և այսօր էլ դրանք անբաժան են Հայոց եկեղեցու ծիսակատարություններից: Պահպանված հայկական ամենահին զանգերը ձուլվել են 14-րդ դարում: Դրանք պատրաստել են հնչուն մետաղներ պղնձից և բրոնզից, իսկ Սբ. Գրիգոր Տաթևացին վկայում է, որ զանգը ձուլելու ժամանակ պղնձին խառնել են նաև արծաթ՝ ձայնն առավել հնչեղ դարձնելու նպատակով: Հարկ եղած դեպքում զանգը, ինչպես և կոչնակը, ազդարարել են գույժեր (հիշենք 1907 թ. Խրիմյան Հայրիկի մահը, և այլն):

Զանգի ձայնը զարմանալի ազդեցություն ունի մարդու վրա. տխրության պահին այն թախծալից է, իսկ ուրախության պահին՝ հոգեպարար: Եկեղեցական ծիսակարգում զանգ օգտագործելու բուն նպատակն է ընդհանրական աստվածապաշտական արարողությունների ժամանակ հավատացյալ ժողովրդին եկեղեցի հրավիրելը: Եկեղեցու զանգը միաժամանակ խորհրդանշում է հրեշտակների փողը, որը հարություն առած բոլոր մարդկանց հրավիրելու է Աստծո ահեղ ու արդար դատաստանին (հմմտ. (Հայտն. 8։2): Սբ. Ներսես Շնորհալին այն անվանում է «գաբրիելյան փող». «Գաբրիելեան փողն գոչէ, սուրբք ամենայն անդր հաւաքին»:

Զանգ հնչեցնում են նաև ննջեցյալ բերելու, իսկ ավելի հաճախ՝ հայրապետական թափորի, առաջնորդի կամ բարձրաստիճան եկեղեցականի գալու ժամանակ: Վաղնջական ժամանակներից մինչև մեր օրերը ողջ Հայկական լեռնաշխարհում ամենաերկարատև զանգահարումը կատարվել է 1918 թ.՝ Սարդարապատի մայիսյան հերոսամարտի ժամանակ, երբ յոթ ցերեկ ու յոթ գիշեր անընդմեջ ղողանջում էին Արարատյան դաշտի և մերձակա շրջանների հայկական եկեղեցիների զանգերը՝ ազդարարելով մահու և կենաց կռիվը: Հայտնի է, որ երբ ժողովրդի մեջ տարածվում էր ժանտախտ կամ համաճարակ, և վրա էին հասնում պատուհասներ, ապա եկեղեցու զանգերն անընդմեջ հնչեցնում էին, որոնց ձայների բարերար ազդեցությունը բուժում էր մարդկանց:

Խորհրդային Հայաստանի աստվածամերժության տարիներին առժամանակ լռեցին եկեղեցիները: Պատահական չէ, որ մինչ օրս Հանրապետության հրապարակի (նախկինում՝ Լենինի հրապարակ) ժամացույցի ժամերն ազդարարվում են եկեղեցական զանգերի ձայնով: Զանգի մասին հյուսված ավանդազրույցներից հետաքրքրական է Զանգեզուրին վերաբերող պատմությունը:

Սյունյաց աշխարհի Խոտ գյուղի մոտ գտնվող վանքը խոշոր զանգ ուներ: Ամեն անգամ երբ հեռվում թշնամի էր հայտնվում, այդ զանգը ղողանջում էր, և Սյունյաց քաջերի զորքերն ընդառաջ էին դուրս գալիս թշնամուն ու հաղթանակում: Իսկ երբ Հայաստան արշավեց Լենկթեմուրը, նա կաշառեց մի դավաճան հայի, ով էլ կտրեց Սյունյաց աշխարհի նշանավոր զանգի լեզվակը: Սյունիքի վրա թշնամու հերթական հարձակման ժամանակ տեղի բնակիչները փորձեցին զանգը հնչեցնել և օգնության կանչել հայոց քաջերին, սակայն ոչինչ չստացվեց, և զանգը չղողանջեց՝ լեզվակ չունենալու պատճառով: Հուսախաբության մեջ սյունեցիներն իրար ասացին՝ զանգն իզուր է, զանգը զուր է, որի պատճառով էլ այդ երկրամասը կոչվեց Զանգեզուր:

Էջմիածնի Մայր Տաճարի զանգակատան զանգերը
Էջմիածնի Մայր Տաճարի զանգակատան զանգերը

Հնում զանգերն ունեին իրենց անունները, ինչպես՝ Հացի զանգն Անիում, Խաչքարի զանգը Ջուղայում, և այլն: Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու «Մաշտոց» ծիսամատյանում զանգերը հատուկ օծման և օրհնության կարգ ունեն: Նախապես զանգը սաղմոսների երգեցողության ներքո լվացվում է ջրով, ապա՝ գինով: Կանոնի համաձայն՝ օծման կարգը կատարում է եպիսկոպոսական աստիճան ունեցող հոգևորականը՝ սրբալույս մյուռոնով օծելով զանգի շուրթի չորս կողմերը: Իսկ վերջում երեք անգամ քաշում են նորաօծ զանգի լեզվակը և հնչեցնում այն՝ ի պատիվ Ամենասուրբ Երրորդության երեք անձերի: Այնուհետև հավատացյալները հնարավորություն են ունենում խոնարհվելու և համբուրելու օծված զանգը՝ որպես բարեպաշտական արարք:

Զանգերը ոգեշնչման աղբյուր են հանդիսացել նաև շատ գրողների, երաժիշտների ու արվեստագետների համար: Բավական է միայն հիշել Պարույր Սևակի «Անլռելի զանգակատուն» հոյակերտ պոեմը՝ նվիրված Մեծն Կոմիտասին: Զանգի խորհրդանշական պատկերն արտացոլված է հայ նկարիչ Վ. Պոդպոմոգովի «Ռեքվիեմ 1915» և Եղեռերգություն» կտավներում: Զանգերի ներդաշնակ ղողանջ կա հայ շատ կոմպոզիտորների գործերում:

Զանգի ձայնն ավելի հզոր ու զրնգուն դարձնելու համար անհրաժեշտ է, որ այն կախվի բարձր ու բացօթյա տարածքում: Հենց այս նպատակին էլ ծառայում են զանգակատները, որոնք սովորաբար կառուցվում են եկեղեցու հարևանությամբ կամ էլ եկեղեցու արևմտյան ճակատին կից (Էջմիածնի Մայր տաճարը, Տաթևի, Հռիփսիմեի վանքերը, և այլն), իսկ հազվադեպ նաև՝ հարավային ճակատին կից (Աղթամարի Սբ. Խաչ հռչակավոր եկեղեցին): Հայաստանում առաջին զանգակատները կառուցվել են սկսած 10-րդ դարից: Նշանավոր են հատկապես Գոշավանքի, Հաղպատի, Սանահինի զանգակատները:

Էջմիածնի Մայրավանքի զանգակատունը կառուցվել է 17-րդ դարում, որտեղ երկար ժամանակ հնչել է Տիբեթյան զանգը: Մայր տաճարի զանգակատան կեսում օծված Սուրբ Սեղան է կանգնեցված, ուր մինչև վերջին տարիները Հրեշտակապետաց տոնին Սուրբ Պատարագ էր մատուցվում:

Էջմիածնի Մայր Տաճարի զանգերի ղողանջները
Շուշիի Ղազանչեցոց եկեղեցու զանգահարումը

Աղօթքի մասին

0

«Աստուած հեռու է ամբարիշտներից, բայց նա լսում է արդարների աղօթքը»…
Առակ. ԺԵ. 29

Աղօթքի պահին
Աղօթքի պահին

Աղօթքը կաւակերտ ադամորդու սրտի խորքերից բխող խօսքն է՝ ուղղուած ամենակալ Աստծուն: Աղօթքը հոգու անձկալի տեսակցութիւնն է Բարձրեալի հետ: Աղօթքը Արարչի եւ արարածի միջեւ յարատեւող հոգեւոր անխզելի միութիւնն է: Աղօթքը ճշմարիտ հաւատացեալի ներհայեցողական կեանքի գրաւականն է: Աղօթքը հոգու կենսատու շունչն է, նրա անփոխարինելի սնունդը, անսպառելի ջերմութիւնը: Աղօթքը մտքի երկնասլաց թռիչքն է, սրտի յարազուարթ բերկրանքը, շնորհների վճիտ աղբիւրը:

Ըստ իր արտայայտչաձեւի՝ աղօթքը լինում է առանձնական եւ ընդհանրական: Քրիստոնեան իր առանձնական հոգեբուխ աղօթքը կարող է կատարել ամէն ժամ եւ ամէնուր՝ տանը թէ դրսում, հանգստանալիս թէ աշխատելիս, քնելիս թէ արթնանալիս… Յոյժ կարեւոր է օրը դիմաւորել եւ աւարտել անկեղծ աղօթքով: Քրիստոսի Սբ. Եկեղեցու հոգեկիր Հայրերը կանոնակարգել են հոգեզմայլ աղօթքների մի շարք տեսակներ, որոնց կիրարկումը բոլոր ժամանակներում իրենց անջնջելի հետքն են թողնում ջերմեռանդ հաւատացեալի գիտակցական կեանքի վրայ:

Ընդսմին, աղօթքները լինում են դաւանական, ապաշխարական, փառաբանական, բարեխօսական եւ այլն: Պէտք չէ թերարժեւորել աղօթքի յիշեալ տեսակներից եւ ոչ մէկը, քանզի բոլորն էլ անհրաժեշտ են եւ օգտակար: Ընդհանրացած սովորութիւն է աղօթքի ժամանակ խաչակնքուել, երկրպագել, ձեռքերը վեր բարձրացնել կամ իրար միացնել: Որպէս կանոն՝ աղօթքի վերջում ասւում է «ամէն», ինչը եբրայերէնից թարգմանաբար նշանակում է՝ «ճշմարիտ է, թող լինի»: Իսկ ընդհանրական աղօթասացութեան կարգը (ժամերգութիւններ), ինչպէս նաեւ Սբ. Պատարագի խորհուրդը, կատարւում են վանքերում եւ եկեղեցիներում՝ ըստ իրենց պատշաճ օրերի եւ ժամերի:

Սխալուած չենք լինի, եթէ նշենք, որ որեւէ կերպ չի արդարացւում եւ չի խրախուսւում պաշտամունքային կիրառութիւն չունեցող այլ ժողովարաններում, սրահներում եւ դահլիճներում հաւաքուելն ու ընդհանրական աղօթքի ժամեր անցկացնելը, քանզի քրիստոնէական եկեղեցին ի սկզբանէ առանձնացուել է որպէս պաշտամունքային իւրայատուկ ժողովատեղի, նուիրագործուել օրհնութեան կարգով, օծուել սրբալոյս իւղով և տրամադրուել հաւատացեալների հոգեւոր կարիքների համար՝ կոչուելով «տուն աղօթից հաւատացելոց» (հմմտ. Մատթ. ԻԱ. 13, Մարկ. ԺԱ. 17, Ղուկ. ԺԹ. 46): Ուստի առաւելաբար այստե՛ղ է վայելում կատարել ընդհանրական աղօթքի պաշտամունքը, թէեւ քրիստոնէութեան մուտքի եւ հալածանքների սկզբնական ժամանակահատուածում հաւատացեալները հաւաքւում էին իրար տները, երբեմն էլ՝ ստորերկրեայ դամբարանների միջանցքները (կատակոմբներ)՝ գաղտնաբար աղօթելու և Տիրոջը միասնաբար պաշտելու համար:

Նախքան աղօթքն սկսելը բարեպաշտ հաւատացեալից պահանջւում է ամենայն լրջութեամբ պատրաստուել, որպէսզի այն լինի անխափան եւ պտղառատ: Ցրելով մեզ շրջապատող մեղսածին ախտերի թանձր մառախուղը՝ փութալով ջանա՛նք առաւել ուշադիր լինել, որպէսզի չլինի թէ մեր մտքի խորհուրդները դեգերեն այս ու այն կողմ, քանի որ Աստուած քննում է մեզանից իւրաքանչիւրի սրտերն ու մտքերը: Հետեւապէս, հարկ է աղօթել հոգու ողջ զօրութեամբ, սրտի ողջ բարեյօժարութեամբ եւ մտքի ողջ պայծառութեամբ, որովհետեւ եթէ տակաւին սէր ունենք այս սին աշխարհի խաբէական պատրանքների հանդէպ, հանապազ կ’օտարուենք աղօթքի փափագելի շնորհից:

Ուստի աղօթքին մերձենանք միայն հաւատով, միայն երկիւղով, միայն զղջմամբ, միայն արտասուքով…. Չմեծամտանա՛նք՝ ասելով, թէ սուրբ աղօթքով արդէն մօտեցել ենք երկնային անմատչելի բարձրութեանը, քանզի չար սատանան առանց յապաղելու ամէն ճիգ գործադում է՝ աղօթականին գցելու հպարտութեան իր անտեսանելի թակարդը: Այլ թոյլ տանք, որ «Սուրբ Հոգին օգնութեան հասնի մեր տկարութիւններին, որովհետեւ մենք աղօթում ենք եւ չգիտենք, թէ ինչպէ՛ս արժան է աղօթել» (հմմտ. Հռոմ. Ը. 26):

Վերջում ասուածին յաւելենք, որ աղօթքի յարատեւութիւնը երբէք չի կարելի շփոթել անիմաստ դատարկաբանութեան հետ, ըստ այն խօսքի, թէ՝ «Մի՛ եղէք շատախօս հեթանոսների պէս» (Մատթ. Զ. 7): Եւ ինչպէս գեղեցիկ կերպով բացատրում է միջնադարեան մատենագիրներից Իգնատիոս վարդապետը (ԺԲ. դար), «որպէսզի չկարծեն, թէ երկար աղօթելն անշնորհ բան է, նոյնիսկ Քրիստոս, որ աղօթքի կարիք չունէր, ողջ գիշեր աղօթում էր Աստծուն, որպէսզի սովորենք, թէ շատախօսութիւն է ոչ թէ բազում աղերսները, այլ դատարկ եւ անհաճոյ բարբառելը»: Արդ, արթո՛ւն մնանք եւ ամէն ժամ աղօ՛թք անենք, որպէսզի փորձութեան մէջ չընկնենք (հմմտ. Ղուկ. ԻԱ. 36). ամէն:

Կոմիտաս` Էջմիածնի հալածված միաբանը

0
Layout 1

…Մայր Աթոռ Էջմիածնի միաբանությունում Կոմիտասի շուրջ խեղդիչ մթնոլորտն ավելի ծանրացավ, երբ վախճանվեց Խրիմյան Հայրիկը։

Սողոմոն Սողոմոնյանը՝ Ս. Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարանի սան
Վաղարշապատ, 17 մարտի 1890 թ.
Սողոմոն Սողոմոնյանը՝ Ս. Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարանի սան
Վաղարշապատ, 17 մարտի 1890 թ.

[Կոմիտասն իր հուշերում գրում է.

«Երբ վերադարձայ Սուրբ Էջմիածնի վանք` տպաւորութիւնս խղճալի էր։ Գլուխն` անգլուխ։ Ոտքերը` բազմոտանի։ Խելքը` ցամաքած։ Գործը` մեռած։ Կիրքը` զարթուն… Մի բերան չասացին նոյնիսկ` թէ ինչո՞ւ չես մնալու, ինչո՞ւ չես մնում, ինչո՞ւ ես հեռացել վանքից… Արդէն ոսկի էլ թափէին` չէի մնալու, բայց եւ այնպէս մարդ կարող էր զգալ թէ մի օր այնտեղ գործ է կատարել եւ կեանք է մաշել` ջանք թափելով անձնուիրաբար։ Վանքի երգեցողութիւնը դարձել է գիւղականից էլ ստոր… Ժխոր, աղաղակ. խառնաձայն ճիչեր… ահա՛ քեզ երգեցողութիւն… 1909 թուականն էր, Սեպտեմբերի 5-ը… Ես ստիպուած էի մի նամակ գրել Վեհափառ Հայրապետ Մատթէոս Երկրորդ կաթողիկոսին…»:]

1909 թ. սեպտեմբերի 5-ին Կոմիտասը դիմում է Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Մատթեոս Բ-ին.

«Վեհափառ Տէր,
Քսան տարի է՝ Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնի միաբան եմ: Մտել եմ այս հաստատութեանը ծառայելու նպատակով: Քսան տարուան ընթացքում շրջապատն ինձ թոյլ չէ տուել այն անելու, ինչ կարող էի, որովհետեւ տեսայ միայն որոգայթ եւ ոչ արդարութիւն: Նեարդերս թուլացել են, այլեւս տոկալու ճար ու հնար չունեմ: Որոնում եմ հանգիստ, չեմ գտնում. ծարաւի եմ ազնիւ աշխատանքի, խանգարուում եմ. փափագում եմ հեռու մնալ՝ խցել ականջներս՝ չը լսելու համար, գոցել աչքերս՝ չը տեսնելու համար, կապել ոտքերս՝ չը գայթակղուելու համար, սանձել զգացումներս՝ չը վրդովուելու համար, բայց, զի՛ մարդ եմ, չեմ կարողանում: Խիղճս մեռնում է, եռանդս պաղում է, կեանքս մաշուում է, եւ միայն վարանմունքն է բոյն դնում հոգուս ու սրտիս խորքում:

Եթէ հաճոյ է Վեհիդ ինձ չը կորցնել, այլ գտնել, արտասուելով աղերսում եմ՝ արձակեցէք ինձ Ս. Էջմիածնայ Միաբանութեան Ուխտից եւ նշանակեցէք Սեւանայ Մենաստանի մենակեաց: Քսան տարին կորցրի, գոնէ մնացած տարիներս շահեցնեմ եւ անդորրութեամբ գրի առնեմ ուսումնասիրութիւններիս պտուղները՝ իբր առաւել կարեւոր ծառայութիւն հայ տառապեալ Սուրբ Եկեղեցւոյ եւ Գիտութեան:

Վեհափառութեանդ ծառայ եւ որդի
Կոմիտաս վարդապետ
Միաբան Ս. Էջմիածնի»։

Սողոմոն ավագ սարկավագ Սողոմոնյան
Վաղարշապատ, 22 հոկտեմբերի 1893 թ.
Սողոմոն ավագ սարկավագ Սողոմոնյան
Վաղարշապատ, 22 հոկտեմբերի 1893
թ.

Կոմիտասի նամակը մնաց անպատասխան։ 1910 թ. աշնանը Կոմիտասը թողեց Էջմիածինը և մեկնեց Պոլիս։ 1911 թ. Կոմիտասը դարձավ Պոլսի Ղալաթիո ավանի Կեդրոնական վարժարանի հայկական երաժշտության դասախոսը։ Կարճ ժամանակում կազմեց 300 հոգանոց երկսեռ երգչախումբ և կոչեց «Գուսան»։ Նոյեմբերի 21-ին նշանակված էր անդրանիկ համերգը, որը կայանալու էր Փըթի-Շանի դահլիճում։ Տոմսերը սպառված էին նախապես։ Համերգասրահը հազիվ էր տեղավորել մեծաքանակ ցանկացողների չնչին մասը։ Հանդիսատեսն անհամբեր էր դառնում։ Նշանակված ժամից անցել էր 15 րոպե. վարագույրը չէր շարժվում։ Դահլիճով շշուկ է անցնում` համերգն արգելում են։ Թուրք կառավարությո՞ւնը։ Ո՛չ։ Հայ եկեղեցին։ Մի հոգևորական է ներս մտնում և Կոմիտասին պարզում փակ ծրար` պահանջելով բացել և կարդալ։ Քառածալ, կնքված թղթի վրա գրված էր.

«Կը ցաւինք ի տեղեկութիւն հաղորդել Ձեր գերազանցութեան, որ հայոց եկեղեցւոյ սրբազան օրինաց եւ կարգաց բացարձակ հակառակ է եկեղեցւոյ Ս. Պատարագի երգեցողութիւնը աշխարհիկ թատերաբեմի վրայէն։ Հետեւաբար կ’արգիլենք Ձեր յայտագրին առաջին մասը ի գործ դնել` ի բուժումն գայթակղեալ մտաց, եւ կ’արտօնենք երկրորդ մասը` ի գոհացումն Ձեր անզուգական տաղանդաւոր երգեցողութեանց հետաքրքիրներուն։

Մնամ Ձեր անձնուէր՝
Ղեւոնդ Արքեպիսկոպոս Դուրեան
Պատրիարքական փոխանորդ»։

«Փարիսեցինե՜ր»,- պոռթկաց Կոմիտասը այնպիսի ձայնով, որ ապշեցրեց իր աշակերտներին, որոնք ամիսներ ի վեր ճանաչում էին նրան, և չէին տեսել վարդապետին այդպիսի վիճակում: «Ուզում էիք տապալե՞լ իմ գործը… Եթէ միայն արգելելն էր ձեր նպատակը, ինչո՞ւ նախապէս չէիք արգելում։ Մի ամսից աւել է՝ ազդագրերը փակցուած են։ Ես պատրիարք-մատրիարք չեմ ճանաչում։ Գնա՛, ըսէ՛, որ կաթողիկոսի հրամանը ունեմ գրպանս»։ Նա, անշուշտ, ակնարկում էր այն հրամանը, որն, իրոք, էջմիածնական իր տարիներին ստացել էր Խրիմյան Հայրիկից։

Կոմիտաս վարդապետը՝ երաժշտության դասախոս Գևորգյան ճեմարանում
 Վաղարշապատ, 10 հունիսի 1900 թ.
Կոմիտաս վարդապետը՝ երաժշտության դասախոս Գևորգյան ճեմարանում
Վաղարշապատ, 10 հունիսի 1900
թ.

Համերգը տեղի ունեցավ նախատեսված ծրագրով։ Կղերականները համերգը համարեցին մեղք և սրբապղծություն, իսկ Կոմիտասը ուխտադրուժ հայտարարվեց։ «Չես կարող երեւակայել, թէ ինչե՜ր քաշեցի, ի՜նչ օյիններ սարքեցին տխմար տիրացուները,- գրում է Մարգարիտ Բաբայանին,- բայց ես յաղթեցի, հայ երաժշտութիւնը հնչեց նորից»։

1914 թ. հունիսին Կոմիտասը մեկնում է Փարիզ` մասնակցելու Միջազգային երաժշտական ընկերության հերթական կոնգրեսին։ Հետաքրքրությունը զեկուցումների և հայ երաժշտության հանդեպ այնքան մեծ է լինում, որ կայանում են երրորդ, չորրորդ չնախատեսված զեկուցումները։ Փարիզում ունեցած հաջողությունների լուրերի հետ Պոլիս էին հասել Կոմիտասի և Արմենակ Շահմուրադյանի կատարմամբ հոգևոր և աշխարհիկ երգերի սկավառակները։ Այդ երգերի ձայնագրմանը Կոմիտասը նվագակցել էր անձամբ` դաշնամուրով և ֆիլհարմոնով։ Հոգևորականները դա ևս համարեցին մեղք և սրբապղծություն։ Կրոնական ժողովը դիմեց ոստիկանությանը, որ արգելվեն գրամոֆոնի պլաստիկաների վաճառքը. գնեցին սկավառակները և ջարդեցին։ Հետագա սերունդները և մենք զրկված ենք Կոմիտասի կատարմամբ ձայնասկավառակներից։ Կոմիտասից մեզ հասած մի քանի հազվագյուտ ձայնագրումները իրեղեն վկաներն են զրկանքի մեծության։

Կոմիտասը դեռ 1909 թ. զգում էր մոտալուտ ճայթյունը. Արշակ Չոպանյանին գրած նամակում, դառնալով դաշնակներին, ասում է. «Էլ բա՛ւ է, որքան քանդեցին մեր ներքին ու արտաքին կեանքը անմիտ հպարտութեամբ եւ փուչ ուժով»։ 1912 թ. դեկտեմբերի 18-ին գրում է. «Բաւական է հաւատալ Եւրոպայի զանազան խոստումնալից խաբկանքներին։ ժամանակն է մշակել սեփական գործնական ճամփէն»։ 1914 թ. սկսվեց Առաջին համաշխարհային պատերազմը։

Կոմիտաս վարդապետը Բուրսայի (Պրուսա) հոգևոր հայրերի հետ
Բուրսա (Թուրքիա), 1910 թ.
Ե. Չարենցի անվան Գրականության և արվեստի թանգարան, Կոմիտասի ֆոնդ № 1439
Կոմիտաս վարդապետը Բուրսայի (Պրուսա) հոգևոր հայրերի հետ
Բուրսա (Թուրքիա), 1910 թ.
Ե. Չարենցի անվան Գրականության և արվեստի թանգարան, Կոմիտասի ֆոնդ № 1439

«Հօտն անհովիւ, մոլոր ու շփոթ… Անմիտ որսորդներ բոլորած` միամիտ ձկներ ցանցած։ …Աւերած, սարսափ ու սանձարձակ կեղեքում՝ մէկ կողմէն, անտարբերութիւն, օտարամոլութիւն եւ ցեխոտ սրտեր՝ միւս կողմէն։ Փառասիրութիւն, փութկոտութիւն՝ մէկ երեսէն, ապիկարութիւն, տգիտութիւն` միւս երեսէն։ Իւրաքանչիւր ոք իր պաշտօնն զգեցած է իբր հանդերձ, զոր մերկութիւն մտաց ծածկի ի միամիտ աչաց։ Ո՞ւր է մեր խոհական Խորենացին, թող ելլէ՛ ու ողբա՛ մեր խակերու սիրտն ու հոգին, միտքն ու գործը… Սիրտս փլած է…»։

1915 թ. ապրիլի 11-ի գիշերը ոստիկանական կառքը կանգնեց Կոմիտասի տան դարպասի մոտ։ Կոմիտասին տարան Պոլսի կենտրոնական բանտ։ Երկու ժամվա մեջ բանտի բակում 220 ձերբակալված հայ մտավորականներ էին հավաքել։ Այդտեղից ցուցակները կարդալով` նրանց նստեցրին փակ մեքենաները, մի մասին տարան Արաշ, մյուսին` Էնկյուրի։ Էնկյուրի տարվածներին 44 կառքով տարան Գալայջիքի կայարան, տեղավորեցին Չանղըրըի զորանոցի նկուղում։ Այդտեղ Կոմիտասը կազմեց իր վերջին երգչախումբը։ Բայց խումբն օրեցօր նվազում էր. տանում էին 2-3 հոգու` ռազմական դատարանում դատելու պատրվակով։ Եկավ Դանիել Վարուժանի և Ռուբեն Սևակի հերթը։ Երկար գրկել էին Կոմիտասին։ Հետո նրանց կառք նստեցրին ու տարան…

Ձախից աջ՝ Դանիել Վարուժան, Ռուբեն Սևակ, Արշակ Չոպանյան, Կոմիտաս Սողոմոնյան, Գասպար Իփեկյան, Վահրամ Փափազյան 
 Լոզան (Շվեյցարիա), 1907 թ.
Ձախից աջ՝ Դանիել Վարուժան, Ռուբեն Սևակ, Արշակ Չոպանյան, Կոմիտաս Սողոմոնյան, Գասպար Իփեկյան, Վահրամ Փափազյան
Լոզան (Շվեյցարիա), 1907 թ.

Աքսորից փրկված մտավորականները օտարերկրյա դեսպանների միջամտությամբ կարողացան ձեռք բերել Կոմիտասին և ևս 8 մտավորականներին ազատելու հրամանը։ Աքսորից ազատվելուց հետո Կոմիտասը դեպրեսիայի մեջ էր։ 1916 թ. առողջությունը լավանում է։ Գրում է «Հայկական պար», «Մշոյ պար» դաշնամուրային ստեղծագործությունները։

Աշնանը դեպրեսիան կրկնվում է։ Նրան տեղավորում են Պոլսի թուրքական զինվորական հիվանդանոց։ 1919 թ. տեղափոխում են Փարիզի Վիլ-Էվրարի, ապա` Վիլ-Ժուիֆի հոգեբուժարանը։ Այստեղ էլ Կոմիտասը վախճանվում է 1935 թ. հոկտեմբերի 22-ին։ Իր կյանքի վերջին 19 տարին Կոմիտասն անց է կացրել հոգեբուժարաններում` որպես խելագար։

Կոմիտասի մահվանից անցել է 75 (իմա՛ 84) տարի: Ցայսօր նրա հիվանդության և մահվան իրական պատճառները մնում են առեղծվածային: Կոմիտասագիտության մեջ մեծ երաժշտագետի վախճանին վերաբերող մի քանի վարկածներ գոյություն ունեն:

1991 թ. Փարիզում բժշկագիտության դոկտոր, երկու հոգեբուժական հիվանդանոցների գլխավոր մասնագետ Լուիզա Տեր-Հովհաննիսյանը Կոմիտաս վարդապետի հիվանդության և մահվան թեմայով դիսերտացիա պաշտպանեց, որտեղ ապացուցում է, որ Կոմիտասը խելագար չէր և չէր տառապում շիզոֆրենիայով` հիմնվելով հետևյալ փաստերի վրա:

«Բիւզանդ» թերթի խմբագիր Բյուզանդ Քեչյանը, որ աքսորված էր Կոմիտասի հետ, վկայել է, որ աքսորի դաժան օրերին ապրելու կամք և ցանկություն նրանց ներշնչում էր վարդապետը: Զարմանում էին, որ Կոմիտասը այդ պայմաններում ուժ էր գտնում՝ ֆիզիկապես և հոգեպես առողջ մնալու, իսկ գիշերները քնում էր երեխայի նման:

Երկու անգամ էլ` թե՛ Պոլսում, թե՛ Փարիզում, Կոմիտասին հոգեբուժարանում մեկուսացրել են խաբեությամբ: Թուրքական ջարդերի սարսափներից հետո նա դառնում է թուրք զինվորական բժիշկների հիվանդը. միայն այս փաստը բավական է եզրակացություն անելու` մի՞թե վարդապետը թուրքերի հետ պիտի խոսեր Եղեռնից:

Նույնկերպ «Կոմիտասի օգնութեան կոմիտէ»-ն խաբեց վարդապետին` իբր Միջազգային երաժշտական ընկերությունը նրան հրավիրում է Ֆրանսիա` հերթական զեկուցումը կարդալու: Կոմիտասը շոգենավով ուղևորվում է Փարիզ: Նրան ուղեկցում էր մի անծանոթ երիտասարդ` ոմն Գևորգ Քամալյան, որն էլ կոմիտեի կարգադրությամբ Կոմիտասին խաբեությամբ տանում է հոգեբուժարան:

Կոմիտասի հիվանդության պատմությանը կցված է սխալ գրություն. իբր Կոմիտասը դեռևս 1898 թ. բուժվել է Թուրքիայի և Ռուսաստանի հոգեբուժարաններում: Դա չի համապատասխանում իրականությանը, քանի որ Կոմիտասն այդ շրջանում սովորում էր Գերմանիայում: Կոմիտասը 48 տարեկան էր, երբ առաջին անգամ հայտնվել էր հոգեբուժարանում: Բժշկական պրակտիկան բացառում է այդ տարիքում շիզոֆրենիայի դրսևորվելը:

Ակնհայտ է, որ փաստերը նենգափոխել են՝ կեղծ ախտորոշումն արդարացնելու համար: Կոմիտասի պահվածքում անհանգստացնող դրսևորումը լռությունն էր: Մորիս Դուկոստեն, որը եղել է վարդապետի բժիշկը, գրում է, որ Կոմիտասն ուղղակի չէր ուզում խոսել, հատկապես նախկին ընկերների հետ: Բացի այդ, հայտնի է, որ «Օգնութեան կոմիտէ»-ն կարգադրել էր, որպեսզի առանց իրենց թույլտվության ոչ ոք չայցելի Կոմիտասին: Ի՞նչ իրավունքով և ինչի՞ց էին զգուշանում կոմիտեի ներկայացուցիչները, եթե այդպես համոզված էին, որ Կոմիտասը հոգեկան հիվանդ է:

1999 թ. հրատարակվեց Խաչիկ Սաֆարյանի «Կոմիտաս հրաշագործ» գիրքը, որտեղ հեղինակը Կոմիտասի խելագարության պատմությունը ներկայացնում է` վերապատմելով վարդապետի ժամանակակիցների հուշերը: Ըստ այս վարկածի՝ հիվանդության առաջին նախանշաններն ի հայտ են եկել աքսորի օրերին: Ձերբակալված հայ մտավորականները, կանխազգալով իրենց հրեշավոր վախճանը, խնդրում են Կոմիտասին երգել «Տէ՛ր, ողորմեա՛»-ն: Լացի ու հեկեկոցի ալիք է բարձրանում: Տեսնելով իր ընկերներին այդ վիճակում` Կոմիտասը հիստերիայի մեջ բարձր ծիծաղում է:

Հետագայում, չկարողանալով վերականգնել Կոմիտասի առողջությունը` նրան ռումինական «Տաչիո» նավով ուղարկում են Փարիզ, որտեղ նրան դիմավորում է իր ավագ ընկերը` Արշակ Չոպանյանը: Վերջինս վարդապետին համերգասրահ ուղեկցելու փոխարեն տանում է հոգեբուժարան: Հեղինակն այս փաստը կապում է Կոմիտասի հիվանդության հետ. նա ի վիճակի չէր տնօրինել իր կյանքը, նրա համար միևնույն էր` ուր կտանեն իրեն:

Կոմիտասը մահացել է ոսկորի բորբոքումից: Վիլ-Ժուիֆինը էժանագին հոգեբուժարան էր, և այստեղ հիվանդներին հագցնում էին կոպիտ ոտնամաններ, ինչից էլ Կոմիտասի ոտքը վնասվում է, հետո բորբոքվում` հասնելով մինչև ոսկորը: Հակաբորբոքային միջոցներ այդ տարիներին չկային. դրանք հայտնվել են միայն 1948-1950-ական թվականներին: Սա միակ եզրակացությունն է, որն ընդհանուր էր երկու վարկածների համար:


2004 թվականին լույս տեսավ Կոմիտասի քնարերգության «Փշուր մը» ժողովածուն: Նախագծի հեղինակը և ղեկավարը Վահան Արծրունին էր, կազմողը և խմբագիրը` Այդին Մորիկյանը: Գրքում ընդգրկված է Կոմիտասի քնարերգությունը: Քնարերգությունն, իսկապես, ընդամենը մի փշուրն է Կոմիտասի համընդգրկուն հանճարի: Բայց գրքում զետեղված սիրային բանաստեղծությունները վկայում են, որ Կոմիտասը, հաստատ, ապրել է սիրո զգացումը, և դրանք նվիրված են սիրած կնոջը:

ԱՆՄԱՐ ՍԷՐ

Քեզ չսիրե՞լ`
Գեհեն կորել
Ու կըրակով հոգին փորել:
– Քեզի սիրել`
Դըրախտ երթալ
Ու վարդերով քընանալ:

ՔՈ ԵՐԱԶՈՒՄ

Եւ ա՛յս գիշեր, քո երազում, տեսել ես որ` ես ու դու`
Երես-երես ճանաչել ենք սիրոյ ծովում իրարու…
Քո սուրբ սէրը սար է դառել
Դալարագեղ, երկնածրար ու բեղուն,
Գըլխիդ վերը ամպ է շարել՝
Գալարահեղ, կամարակապ ու զեղուն։
Սարի շողէն, ամպի քօղէն՝
Մենաւորի ոգին ծընել, դեգերել,
Ձեռին մի բոյս՝ կանաչ ու կոյս՝
Խորհըրդաւոր ձորէն քաղել ու բերել։
Ծաղիկ-ծաղիկ քեզ որոնել՝
Ամպի տակին՝ արեւծագին շունչ առել,
Ջըրի մօտին, կանաչ խոտին՝
Գըլխիդ վերեւ ծիրան-գօտին փունջ արել։

ՃԵՐՄԱԿ ՀԵՐ, ԳԱՐՈՒՆ ՍԷՐ

Ես ու դու սէ՛ր ենք,
Մէկ սրտի տէ՛ր ենք.
Նըռան ճիւղերով բոցուն,
Սիրոյ տաղերով արբուն։
Տե՜ս, իմ հեր՝
Ճերմակ սէր,
Որ պաղել էր շատ ձըմեռ,
Սըրտիդ բաղում դալարեց։
Տե՜ս, քու սէր՝
Գարուն էր՝
Որ գոցեց իմ խոց ու վէր,
Սըրտիս խաղում ծաւալեց։


Պետք չէ Կոմիտասին հիշել որպես տխուր, խելագարված հանճարի: Ի վերջո, բոլոր հանճարներն էլ կյանքի վերջում է՛լ չեն ուզում խոսել, շփվել. ընտրած մարդիկ են լինում նրանց վերջին տարիների, օրերի վկաները: Կոմիտասը խելագար չէր և միայն Ցեղասպանության զոհը չէր: Այդ վերջին փաստն, իհարկե, հաճելի մորմոք է ավելացնում մեր մազոխիստական ցավին, ողբին:

Բայց հիշե՛ք, ռեալ մտածե՛ք, սթափ դատե՛ք. այդ ո՞ր Մեծին, Հանճարին մենք չենք խաչել: Շատ հեռու չգնանք. Արտավազդ Փելեշյանից ի՞նչ գիտենք: Գիտենք, որ նա Մոսկվայում է, և որ է՛լ չի նկարում այդ հանճարեղ, մեծ ռեժիսորը: Ինչո՞ւ: Այս ազգային նկարագրի մաս կազմող հարցի պատասխանն այնքան պարզ է Կոմիտասի երգիծական բանաստեղծություններից մեկում:

ԱՌԱԿ

Կար ու չը կար,
Մի մոծակ կար:
Բզզաց,
Դզզաց,
Եկաւ,
Նըստաւ
Ճակտիս վերան,
Բացաւ բերան,
Հանեց իր փուշ,
Ու եկաւ կուչ,
Ձայնը կըտրեց,
Ինձի խաբեց
Կըծեց, ծակեց,
Թոյնը թափեց,
Նըշան դըրաւ
Ելաւ, թըռաւ:
«Մոծա՜կ անկոչ,
Երկարապոչ,
Դու բուն չունի՞ս,
Դու քուն չունի՞ս,
Իմ ճակատիս
Դու ի՞նչ ունիս»:
– «Այդ պարտքըս է,
Բայց ինձ լըսէ:
Սազով,
Նազով,
Ձայն եմ տալիս,
Այնպէս գալիս:
Զգուշացի՛ր
Դու մըլակից,
Որ կըծում է
Կաշու տակից»:

Փարիզ, 8 դեկտեմբերի 1906 թ.


Հ. Գ. … Խրիմյան Հայրիկը Բյուրականի իր ամառանոցում առավոտյան սուրճն էր խմում: Հանկարծ ձայն տվեց թոռնուհիներին. «Աղջկե՛րք, կէս ժամէ ի վեր ականջիս երգ ու երաժշտութեան ձայներ կու գան, սա ցնո՞րք է, թէ՞ իրականութիւն»:

Հայրիկի պատվերով հարսներն ու թոռները վազեցին ձայների ուղղությամբ` մի բլուրի գագաթը, և ի՞նչ տեսնեն. դեպի գյուղ եկող սայլի վրա Խորեն Հայրիկը, տան բարեկամ, նկարիչ Փանոս Թերլեմեզյանն ու Եղիշե Թադևոսյանը շրջապատել էին Բեռլինից բերված իրենց դաշնամուրը:

Բաց դաշնամուրի առաջ նստածը Կոմիտասն էր: Նվագում ու երգում էր Հայրիկի սիրած ուրախ երգերը: Ուրախության սեղաններ բացվեցին: Հայրիկի խնդրանքով Կոմիտասը նվագեց, երգեց, պարեց ժողովրդական մարտական պարերից:


Մի քանի տարի առաջ նկարահանման խմբով Բյուրական էինք գնացել: Գտանք Խրիմյան Հայրիկի ամառանոցը, եղանք այն սենյակում, որտեղ գիշերում էր Կոմիտասը Բյուրականում եղած ժամանակ: Գյուղացիներից ամենատարեցները հիշողություններ էին պատմում Կոմիտասի մասին: Ասում էին, որ Հայրիկի ամառանոցի դիմացի տունը գյուղի մեծահարուստինն էր, ով շատ աղջիկներ ուներ: Ասում էին, որ Կոմիտասը նրանցից մեկին շատ էր հավանում և կանգնում էր պատշգամբում, որ դեպի աղջկա տունն է նայում, և երգում էր այդ աղջկա համար:

Բյուրականում տատիկներին ու պապիկներին խնդրեցի երգել: Կոմիտասի մշակումներից էլ էին հիշում: Բայց հիմնականում երգում էին այն, ինչ հնչում է հեռուստատեսությամբ: Բոլորը երազում էին հայտնվել Տիգրան Կարապետիչի եթերում, դառնալ «Զմրուխտ» և «Ադամանդ»:

Գյուղացին է՛լ երգեր չի հորինում. հեռուստատեսությամբ նրանք ստանում են համապատասխան «սնունդ»: Չնայած, դժվար է ասել: Գուցե կա՞, ստեղծվո՞ւմ է գյուղերում ժողովրդական ֆոլկլոր. հավաքող, տեր կանգնող, մշակող է պետք: Վերջիվերջո, Ալեքսանդր Սպենդիարյանը, ոգևորված Կոմիտասի գործով, ինքն էլ ընկնում է գյուղից գյուղ, բայց չի գտնում և ոչ մի այնպիսի գոհար, որ Կոմիտասն էր գտել, մշակել ու նոտագրել: Ու զարմացած բացականչել է Սպենդիարյանը. «Մեծագո՜ւյն մոլորեցնող է այդ Կոմիտասը» (“Комитас – великий мистификатор”):

Մարինա Բաղդագյուլյան


Խմբ. Նյութը հոդվածաշարի տեսքով տպագրվել է «Չորրորդ իշխանություն» օրաթերթի 2010 թ. ապրիլի 24-ի № 110, ապրիլի 27-ի № 111 և ապրիլի 29-ի № 113 համարներում:

Բողոք իւր ծխականներին

0
Գրքի կազմը
Գրքի տիտղոսաթերթը

ՄԵՍՐՈՎԲ ԱՒԱԳ ՔԱՀԱՆԱՅ ՏԷՐ-ՈՍԿԱՆԵԱՆՑ

Մեսրովբ աւագ քահանայ Տէր-Ոսկանեանից բողոք իւր ծխականներին Շամախու թեմի հոգևոր իշխանութեան և բոգւայ քահանայութեան վերայ

Тифлисъ, тип. Экономiя, 1908

138 էջ, արևելահայերեն

Ծանոթ. Կազմի վրա՝ Մեսրովբ աւագ քահանայ Տէր-Ոսակնեանից բողոք հայոց ազգին եւ իւր ծխականներին Շամախու թեմի հոգեւոր իշխանութեան և Բագւայ քահանայութեան վերայ

Կարդալ առցանց


Գրքում հեղինակը ներկայացնում է, թե ի՛նչ մղումներից ելնելով է ընտրել հոգևորականի փշոտ ճանապարհը, որի պատճառով բազմաթիվ զրկանքներ ու նեղություններ է կրել: Ապա հաստատակամորեն խոսում է իր հոգևոր կոչման և քահանայի առաքելության մասին՝ միաժամանակ բողոքելով անարդարությունների դեմ:

Հեղինակի բնորոշմամբ՝ գիրքը ճշմարտության դիրքերից նոր լույս է սփռում «կղերական վարչութեան թանձրամած խաւարում կատարւած քստմնելի ու նողկալի իրականութեանց վերայ»: Մեսրովբ ավագ քահանան պատրաստակամություն է հայտնում իր բողոքները հաստատել անհերքելի փաստերով՝ վավերական փաստաթղթերով, որոնք խոստանում է հրատարակել գրքի երկրորդ հատորում:

«Անցեալին կը նայիմ, երբ հարկ է, չկրկնելու համար անցեալի սխալները»

0
Լեւոն Արքեպիսկոպոս Զէքիեան
փիլիսոփայ, հայագէտ, հրապարակախօս
Լեւոն Արքեպիսկոպոս Զէքիեան
փիլիսոփայ, հայագէտ, հրապարակախօս

Հարցազրոյց Լեւոն Արքեպիսկոպոս Զէքիեանի հետ
ՀՀ ԳԱԱ արտասահմանեան անդամ, ԵՊՀ պատուաւոր տոքթոր, Իսթանպուլի համալսարանի փրոֆէսոր, Վենետիկեան ակադեմիայի իսկական անդամ, Մխիթարեան միաբանութեան քահանայապետական պատուիրակ, Թուրքիոյ Հայ կաթողիկէ թեմի առաջնորդ, հայագէտ

— Սեւրի Սամուէլ-Մուրատեան Մխիթարեան վարժարանի կալուածի շինարարական գործարքին շուրջ մեծ աղմուկ բարձրացաւ, նոյնիսկ Հայաստանի նախագահի վարժարան այցելութեան ու անոր կողմէ վարժարանին զօրակցութեան կոչի առիթ տուաւ։ Ինչո՞ւ այս աղմուկը այս պահուն, երբ խնդիրը, դժուարութիւնները 30 տարուան անցեալ մը ունին։

— ՀՀ Նախագահին դպրոց այցելութեան նշանակութիւնը ինքնին բաւական է արդէն բանիմացին համար։ Տիար Նախագահին, ինչպէս եւ ՀՀ պատկան իշխանութիւններուն տուած եմ եւ կու տամ միշտ կարեւոր տեղեկութիւնները Մխիթարեան Միաբանութեան իրավիճակին մասին։

Այսօր բարձրացուած աղմուկը, ի տես Միաբանութեան կողմէ կենսունակութեան եւ մերձաւոր անցեալի դարմանման ուղղութեամբ յայտնի նշաններու, պարզապէս անհասկնալի է, եթէ չուզենք դիմել այլ վարկածի, ի տես երեսուն եւ աւելի տարիներու անտարբերութեան։

— Իբրեւ Մխիթարեան միաբան 1980-ականներուն եղած էք Մուրատ-Ռափայէլեան վարժարանի տնօրէն, սակայն հետագային քաշուած էք Մխիթարեան միաբանական կեանքէն եւ նուիրուած՝ հայագիտական աշխատանքի՝ Վենետիկի Գա-Ֆոսքարի համալսարանի ծիրէն ներս։ Գիտնալով միաբանութեան դիմագրաւած բոլոր դժուարութիւնները, ինչպէ՞ս եղաւ որ ընդունեցիք ստանձնել այսօրուան պաշտօնը, որ Մխիթարեան միաբանութեան 30-40 վերջին տարիներուն կուտակուած դժուարութիւններուն լուծում մը, ելք մը պէտք է գտնէ։

— Շնորհակալ եմ որ անցեալիս մասին տեղեակ էք։ Շատեր խօսեցան «Զէքիեան»-ի մը մասին, կարծես լեռներէն փրթած աւազակ մը ըլլար։ Ելեր էի Միաբանութենէն, ճգնաժամի զենիթային պահերէն մէկուն, չունենալով ո՛չ մէկ գործադիր իշխանութիւն, չկլանուելու համար թոհուբոհէն եւ հանդարտօրէն շարունակելու համար իմ գիտական եւ ակադեմական գործունէութիւնս։ Փա՜ռք Աստուծոյ, կարելի եղաւ իրագործել այս նպատակս։

Իսկ նոր պաշտօնները ընդունելուս պատճառները դժուար չէ կռահել։ Երբ տասնամեակներու ընթացք մը կայ, դանայեան սափորի մը նման, բարոյական պարտականութիւն, խղճի պարտք նկատեցի ընդունիլը, ինչպէս եղաւ Պոլսոյ թեմի պարագային։ Կրնամ յայտնել, որ աւելի քան քսան տարիներ մերժեր էի վճռակամօրէն, մինչեւ իսկ Սրբազան Քահանայապետէ մը անձամբ եկած հրաւէրը եպիսկոպոսական աստիճանը ընդունելու եւ թեմի մը հոգը ստանձնելու։ Բայց երբ տեսայ, որ Նախորդիս՝ Գերպ. Չոլաքեանով Պոլսոյ Հայ Կաթողիկէ պատմական թեմը, իր եկեղեցական ու մշակութային վիթխարի ժառանգութեամբ, պարզ ծուխի մը պիտի վերածուէր գործնականօրէն, անհետացման սպառնալիքով, ընդունեցի։ Հետեւեցաւ Մխիթարեան Միաբանութեան պատասխանատւութիւնը։

— Ինչո՞ւ ձախողեցաւ «Սեւր 2015» ծրագիրը, որ կը վայելէր Վատիկանի, Ֆրանսայի շրջանային իշխանութիւններու եւ ֆրանսահայ համայնքի ծանօթ կարգ մը անձնաւորութիւններու զօրակցութիւնը։

— Արտօնեցէք, որ այս հարցումին չպատասխանեմ, քանի որ ապրող անձեր խնդրոյ առարկայ են եւ ոեւէ մարդու մասին խօսելու համար պատմական հեռանկարով, լաւ է գոնէ յիսուն տարի մը սպասել։

— Նկատի առնելով Թուրքիոյ մէջ Կաթողիկէ համայնքապետի ձեր պաշտօնը, նպատակայարմա՞ր էր նաեւ Մխիթարեան հաստատութեան աբբահայրութեան պաշտօնի ստանձնումը ձեր կողմէն։

— Նախ ըսեմ, որ ես «Աբբահայր» չեմ։ Իմ պաշտօնս ուղղակի Փրանկիսկոս Պապէն կու գայ եւ իր պատուիրակն եմ Մխիթարեան Միաբանութեան համար։ Արդեօք կա՞րճ է մեր յիշողութիւնը։ Փրանկիսկոս, տասնամեակներէ ի վեր առաջին Պապը եղաւ այնքան յստակօրէն բանաձեւելու եւ ընդունելու Հայոց ցեղասպանութիւնը։ Անձիս դէմ տեղացած լուտանքները, դժբախտաբար, կ’երթան նաեւ զիս նշանակողին, առանց նոյնիսկ գիտակցելու՝ թէ ո՛վ է եւ ի՛նչ ըրած է այդ մարդը։

Յետ այս հիմնական ճշդումին, շատ յստակ ըլլայ բոլորին համար, որ անցնող չորս տարիներու ընթացքին դոյզն ճնշում չէ բանեցուած, ո՛չ իսկ դոյզն ուղղութիւն թելադրուած է ինծի Թուրքիոյ իշխանութիւններուն կողմէ։

Մէկ կողմ թողլով անձիս դէմ կատարուած հրապարակային ահաւոր զրպարտութիւնը, որ անարգանքին ամենավատն է, դարձեալ ըսեմ՝ որ երէկ ծնած մէկը չեմ։ Քսան տարի անընդհատ Թուրքիա չէի վերադարձած, առ ի զգուշութիւն, Մեծ Եղեռնի եւ ցեղասպանութեան մասին աւելի քան տասնհինգ գիտական ծաւալուն յօդուածներուս պատճառով. եւ այստեղ առանց կեղծ համեստութեան, թող արտօնուի ինծի յիշել՝ եօթանասնամեակիս առթիւ ՀՀ Գիտութիւններու Ակադեմիայի ժամանակի փոխնախագահ, հոգելոյս փրոֆ. Վլադիմիր Բարխուդարեանի այս մասին գնահատանքի արտայայտութիւնը։

Երկու հազար թուականին, երբ պնդումով հրաւիրուեցայ Պոլիս, համայնքային կարեւոր ձեռնարկի մը համար, երկիրը արդէն շատ փոխուած էր ու դժուար կը հաւատայի աչքերուս եւ ականջներուս։

Երբ նշանակուեցայ Պոլիս, առաջին գործերէս մէկը եղաւ ներկայանալ ժամանակի Թուրքիոյ Վատիկանի դեսպանին, որուն խօսեցայ՝ արդէն աւելի քան քառասնամեայ գործունէութեանս մասին, բացայայտօրէն ըսելով՝ թէ չեմ կրնար ես զիս հերքել, ուրանալ ինչ որ գրած եւ ըսած եմ։ Պատասխանը եղաւ շատ յստակ. «Նման խնդիր գոյութիւն չունի: Դուք Ձեր մտածումը կ’արտայայտէք ամենայն յստակութեամբ եւ անկեղծութեամբ, բայց Ձեր գրութիւններուն մէջ չէ գտնուած բառ մը՝ որ անարգական ըլլայ թուրք ժողովուրդին կամ թուրք ինքնութեան համար»։

Ե՛ւս առաւել, 2015-ին Հռոմի մէջ, պելճիքացի Յիսուսեան գիտնական Հ. Ժորժ Ռիւսընի, իր իսկ խնդրանքին վրայ, Հայոց սպանդներու մասին, սկսեալ Համիտեան ջարդերէն մինչեւ 1923՝ ներառեալ Մեծ Եղեռնի ցեղասպանութիւնը, եօթհատորեայ հրատարակութեան շնորհահանդէսին, օրուան գլխաւոր խօսքը ուղղեցի։ Ներկայ էին նաեւ Թուրքիոյ Վատիկանի դեսպանութեան ներկայացուցիչներ, որոնք յատկապէս հրաւիրուեր էին հատորները հրատարակող Արեւելագիտութեան Պապական Ինստիտուտին կողմէ։

Բացայայտօրէն խօսելով հանդերձ Ցեղասպանութեան մասին, Անգարա վերադարձիս յատուկ հրաւէր մը ստացայ մօտալուտ սեմինարի մը, ընդմէջ հայ եւ թուրք մասնագէտներու, Գոնրատ Ատենաուեր Շթիֆթունկի նախաձեռնութեամբ, որուն կը մասնակցէին ՀՀ-էն հետեւեալ մասնագէտները՝ Ալեքսանդր Իսկանդարեան, Ռիչըրտ Կիրակոսեան, Ռուբէն Մեհրաբեան, Ստիոպա Սաֆարեան։ Պարզ է որ Վատիկանի մէջ դեսպանին խօսքերը օդի մէջ նետուած խօսքեր չէին։

— Տարիներ շարունակ Մխիթարեան նախկին սաներու միութիւնը փորձած է զօրավիգ կանգնիլ Սեւրի վարժարանի տնօրէնութեան եւ Մխիթարեան միաբանութեան, որեւէ ընդունելի առաջարկ չէ՞ գոյացած անոնց կողմէ։

— Յետ նշանակումիս, Միաբաններու հետ առաջին հանդիպման Ս. Ղազարու Մայրավանքին մէջ, հետեւեալը ըսի. «Ես անցեալով չեմ զբաղիր, ե՛ւս աւելի չեմ ուզեր անցեալը դատել»։ Նախ որովհետեւ նման դատաստան մը քննարկումի ամեհի ժամանակ մը կը պահանջէ, որ կը պակսի ինծի, եթէ կ’ուզեմ իսկապէս ներկայով զբաղիլ։ Անցեալին կը նայիմ, երբ հարկ է, չկրկնելու համար անցեալի սխալները։

— Ի՞նչ է առաւելութիւնը «Նիս»-ի անշարժ գոյքի գործակալներու առաջարկին, բաղդատած՝ այլ առաջարկներու, որոնք շրջանառութեան մէջ են։

— Նախ հիմնական թիւրիմացութիւն մը կայ, ինչպէս գրեթէ ամէն նախադասութեան մէջ, որոնք այս օրերուս կարծես ուրիշ նպատակ չունէին՝ բայց եթէ լեռնէն փրթած աւազակ «Զեքիեան» մը պախարակել, սխալներ կամ թիւրիմացութիւններ իբրեւ ճշմարտութիւն յերիւրելով։ Նիսի գործակալները պարզապէս միջնորդներ են, որոնք մեզի ներկայացուցին Ֆրանսայի չորս մեծագոյն ընկերութիւններ, որոնցմէ երկուքը զեղչած ենք արդէն, կը մնայ ընտրութիւնը վերջին երկուքին միջեւ։

Նիսէն մեզի որեւէ առաջարկ չէ եկած, այս չէր արդէն իրենց ո՛չ գործը, ո՛չ դերը։ Ինչպէս արդէն յայտարարած ենք, առ այժմ որեւէ պայմանագրութիւն խնդրոյ առարկայ չէ։ Առջեւնիս ունինք հետազօտութեան շրջան մը։ Ոեւէ հայ անհատ կամ հաստատութիւն, որ առ նուազն նման պայմաններ ընծայէ, կրնայ ներկայանալ. ունկնդրութեան ատեանը ներկայիս բաց է։

— Թրքական կառավարութեան կողմէ որեւէ ազդեցութիւն բանեցուա՞ծ է «Նիս»-ի միջնորդութեան լուծումի որդեգրումին մէջ։

— Բացարձակապէս։ Արդէն բաւական ըսի այս մասին։ Իսկ «Նիս» անունը եւ կամ առ հասարակ Միաբանութեան պաշտօնիս վերաբերեալ ո՛չ իսկ մէկ նախադասութիւն փոխանակուած է պետական շրջանակներու հետ խօսակցութիւններուս ընթացքին։ Սա եւս ըսեմ՝ որ Միաբանութեան հարցերը ունին նաեւ իրենց առանձնաւորութեան պահանջները։

Նաեւ մամուլի հետ յարաբերութիւններուս մէջ միշտ զգոյշ եմ, որ Միաբանութեան հարցերը պահեն այն անհրաժեշտ առանձնաւորութիւնը, որ ամէն հաստատութեան սրբազան իրաւունքն է։ Մերթ կը հրատարակեմ հաղորդագրութիւններ, որոնց միակ նպատակն է յստակացնել, ինչպէս այս ներկայ պատասխաններուս միակ նպատակն է փարատել թիւրիմացութիւններու այն ահաւոր մշուշապատ մթնոլորտը, որ ստեղծուեցաւ Սեւրի առնչութեամբ։ Անշուշտ եթէ կան բարեացակամ մարդիկ, պատրաստ՝ լսելու։

Սա եւս աւելցնեմ, որ ըստ ինծի հասած տեղեկութեան, ֆրանսական հետախուզութեան երկու սպասարկուներ ներկայացած են Սեւրի փոխանորդիս, ՀՀ Տիար Նախագահի այցելութեան վաղորդայնին։ Չզարմացայ, քանի որ նոյն երեւոյթին վարժ էինք տարիներ առաջ Իտալիայէն։ Ինչպէս ակնարկեցի, բայց աւելի յստակօրէն ըսեմ, Պոլիս ընդունած եմ այցելութիւնները օտար հիւպատոսներու, ես ինքս այցելած եմ հիւպատոսներ կամ դեսպաններ, բայց մէկ անգամ իսկ, այս չորս տարիներու ընթացքին, չէ ներկայացած պետական որեւէ պաշտօնեայ տեղեկութիւն խնդրելու համար այս այցելութիւններու մասին։

Հուսկ, նկատի առած այսքան թիւր մեկնաբանութիւնները, ըսեմ որ Պրն. Գրիգոր Աժտարխանեան ծանօթ բարեկամ մըն է աւելի քան երեսուն տարիներէ ի վեր, յատկապէս լուսահոգի Տիգրան Հաճեանի հետ Նիսի մէջ ձեռնարկած մեծ եւ օգտաւէտ գործունէութեան բերմամբ Հայ դպրոցին եւ հայ լեզուին ու մշակոյթին աւանդման մասին։ Բայց տեղեկութիւն անգամ չեմ ունեցած այդ տարիներուն իր արհեստավարժային ասպարէզին վերաբերեալ։ Այս մասին ինծի առաջին խօսող ու թելադրող անձը Հայաստանէն բարեկամ մըն է, երկար տարիներու մեծ աւանդով մը՝ հայրենի մշակոյթի, գիտութեան, կենցաղի եւ իրաւունքի բնագաւառներուն մէջ։

Հարցազրոյցը վարեց
Ժիրայր Չոլաքեան

Աղբյուրը՝ norharatch.com


Խմբ. Փարիզի մերձակա Սևրի արվարձանում գտնվող վարժարանի շենքը, որը համարվում է հայկական սփյուռքի պատմության ամենախորհրդանշական հաստատություններից մեկը, Մխիթարյան միաբանության սեփականությունն է: Վարժարանը հիմնադրվել է 1834 թ. Ֆրանսիայի թագավոր Լուի-Ֆիլիպի հրամանով, իսկ ներկայիս շենքում այն սկսել է գործել 1928 թվականից՝ կրթելով հայ պատանիների ու երիտասարդների բազմաթիվ սերունդներ:

Վերջին տարիներին վարժարանը կանգնած է բազմաթիվ դժվարությունների առջև: Մխիթարյան միաբանությունը բավարար միջոցներ չունի՝ վերանորոգելու և որպես մշակութային ու կրթական օջախ ծառայեցնելու ոչ բարվոք վիճակում գտնվող շենքը: Միևնույն ժամանակ, հաշվի առնելով, որ այն ազգային հարստություն է, փորձ է արվում գտնել ճիշտ լուծումներ։

ՀՀ Նախագահ Արմէն Սարգիսեանի այցելութիւնը Սեւրի Մխիթարեան վարժարան՝ ուղեկցութեամբ Հայր Լեւոն Զէքիեանի

Աքսորի աստուածաբանութիւն

0

(Տեսակէտ մը)

Նորվան Արքեպիսկոպոս Զաքարեան
Միաբան Մայր Աթոռոյ Ս. Էջմիածնի
Նորվան Արքեպիսկոպոս Զաքարեան
Միաբան Մայր Աթոռոյ Ս. Էջմիածնի

Ինչպէ՞ս խօսիլ աքսորի կամ տարագրութեան աստուածաբանութեան մասին, երբ մինչեւ օրս նման աշխատութիւն չէ մշակուած Հայ Եկեղեցւոյ աստուածաբանական կալուածէն ներս։ Չէ՛ գործադրուած նոյնպէս մեկնաբանական աշխատանք։ Չէ՛ օգտագործուած ցեղասպանութեան կամ ողջակիզումի մասին արդէն գրուած օտար գրութիւններ, որոնց ուսոմնասիրութեամբ կարելի ըլլար ուղղակի կամ անուղղակի կարծիք մը կազմել, տեսակէտ մը ունենալ աքսորի աստուածաբանութեան հայկական մտածելակերպին։

Այս երեւոյթը արդար զարմացում կը յառաջացնէ երբ նկատի ունենանք որ դարէ մը ի վեր, վերջին տարագրութեան օրերէն ասդին, մեր ժողովուրդին մէկ մասը բնաջնջման եւ անորակելի բռնագաղթի մը հետեւանք՝ դարձացած է աքսորական։ Այս դէպքերէն տուժած է նաեւ Եկեղեցին, իբրեւ հոգեւոր եւ նիւթեղէն կազմակերպութիւն։ Ուրեմն՝ մենք մեր առջեւ ունինք աքսորի դրութիւն, բայց զուրկ ենք անհրաժեշտ աստուածաբանական մտածողութենէն։

Քառասուն հազար հայերի գաղթը Պարսկաստանէն դէպի Կովկաս
Հեղինակ՝ Վլադիմիր Մոշկով (1792-1839)
Քառասուն հազար հայերի գաղթը Պարսկաստանէն դէպի Կովկաս
Հեղինակ՝ Վլադիմիր Մոշկով (1792-1839)
Հայաստանի Ազգային պատկերասրահ

Հայ կրօնական մտածողներու նայուածքէն սայթաքո՞ւմ մըն է այս անհետաքրքրութիւնը, թէ ոչ գիտակցուած անտեսում մը, ենթադրելով թէ տարագրութեան աստուածաբանութիւնը չի կրնար յղանալի եզր մը ըլլալ, կամ ալ համարելով զայն նոյնիսկ անկարելի տարազ մը Քրիստոսի յարութենէն ետք։ Այսուհանդերձ մարդեր կան մեր օրերուն որոնց փոյթը չէ աստուածաբանական թերմինները կամ տարազները, անոնք իրենց մտքին մէջ որոշ թիւով հարցականի տակ դրուած հարցումներ ունին՝ ջարդերէն բխող եւ պատասխանի սպասող։

Հրատարակուած օտար աշխատութիւնները որոնք թէեւ կը խօսին «Շոհա»‐է, ողջակիզումէ, բրտութենէ, աստուածային լռութենէ, բռնութենէ, սփիւռքի մէջ գործող եկեղեցիէ, բայց այդ գրութիւնները չեն կրեր բնաւ «աքսորի կամ տարագրութեան աստուածաբանութիւն» պիտակուած գլխաւոր խորագիր մը։

Աստուածաբանութեան ընդհանուր պատմութեան մէջ այսպիսի մասնաւոր ճիւղ մը, իբրեւ առանձին ուսմունք չէ ճանչցուած, այնպէս ինչպէս որ, օրինակի համար, ճանչցուած է «Ազատագրութեան աստուածաբանութիւն» ճիւղը, որ երեւան եկաւ, ասկէ քանի մը տասնեակ տարիներ առաջ Հարաւային Ամերիկայի մէջ։ Ինքնին բարդ խնդիր է նման ճիւղ մը մասնաւորելը, որովհետեւ տարագրութիւնը, աքսորը, ոճիրը, մահը, աստուածային բնութեան, արարչագործութեան վսեմ ծրագրի կամ խորհուրդի մաս չեն կազմեր։ Աստուծոյ բնութեան մէջ չեն ո՛չ մահը, ո՛չ ալ աքսորը, հակառակ այն իրողութեան որ եդեմական պարտէզէն արտաքսման վճիռը արձակուած ըլլայ արարիչ Աստուծոյ կողմէ, մեր նախահօր Ադամի եւ նախամօր Եւայի դէմ։

Առաջին աքսոր

Ինչպէս յայտնի է, արտաքսման կամ աքսորման աստուածային որոշումը՝ նախադրութեամբ չէ, այլ հետեւանք Ադամի կողմէ գործուած պատուիրանազանցութեան։ Աստուածաշունչ մատեանի արտաքսման պատմութիւնը կը սկսի սապէս,‐ «…Եւ եհան արձակեաց զնա Տէր Աստուած ի դրախտէ անտի փափկութեան գործել զերկիր ուստի առաւ։ Եւ եհան զԱդամ եւ բնակեցոյց յանդիման դրախտին փափկութեան»։ – «…Եւ Տէր Աստուած արտաքսեց անոր (այսինքն՝ Ադամին) բերկրութեան դրախտէն, որպէսզի երկիրը գործէ ուրկէ առնուեցաւ։ Աստուած դուրս հանեց Ադամը եւ բնակեցուց բերկրութեան դրախտին դիմաց» (Ծննդոց Գլխ. Գ հմր.23)։

Այս տողերը չեն թելադրեր աքսորի վերաբերեալ ուսմունք մը, կը հակադրուին աստուածաբանական ուսմունքներուն, որովհետեւ Աստուծոյ նպատակը մարդը պահելն է իրեն հետ միութեան մէջ, իր իսկ կեանքին մասնակից դարձած։ Ադամական արարքով սկզբնական կամ ծննդեան միութիւնը կը խախտի, կը խզուի։ Յետագային վերամիութեան յարաբերութիւնները Աստուծոյ եւ մարդուն միջեւ, որ պիտի յանգի Քրիստոսով փրկագործութեան, այն դէպքերն են որոնք կը բաղկացնեն աստուածաբանութեան բաղադրամասերը։ Այստեղ զանց առած ենք մասնաւորել ադամական անկումի դէպքը որ սկզբնապատճառն է աղէտի, աղէտներու աղէտը պիտի փափաքէինք ըսել, որմէ պիտի ծնէին գալիք ընդհանուր աղէտները, ստիպուած էինք զանց առնելու որովհետեւ նիւթը ընդարձակ ուսումնասիրութեան կարօտելով, ի վիճակի չէինք տուեալ պայմաններու տակ արծարծելու այդ շատ ծանր նիւթը։

Աքսորման դէպքին մէջ ուշագրաւ է Ադամի արտաքսուած վայրի պարագան։ Կը վռնտուի երկիր մը՝ «հող երկիր» ուր ստեղծուած է ան։ Մինչդեռ եդեմական պարտէզը շնորհեալ բնակավայր է ուր կոչուած է ապրելու.‐ «Եւ ստեղծ Տէր Աստուած զմարդն հող յերկրէ, եւ փչեաց յերեսս նորա շունչ կենդանի, եւ եղեւ մարդն հոգի կենդանի։ Եւ տնկեաց Աստուած զդրախտս յեդէմ ընդ արեւելս, եւ եդ անդ զմարդ զոր ստեղծ»։ – «Եւ Տէր Աստուած հող երկրէն ստեղծեց մարդը եւ անոր ռնգունքներուն կենդանութեան շունչ փչեց, ու մարդը կենդանի հոգի եղաւ։ Եւ Տէր Աստուած արեւելքին կողմը Եդեմի մէջ պարտէզ տնկեց ու իր ստեղծած մարդը հոն դրաւ» ( Ծննդոց Գլխ. Բ հմր.7‐8)։

Այս դրուագները մեզի կը յուշեն աւելի անդրադարձ մը՝ ժամանակաւորի, մեղքի, յանցանքի, մահուան մասին, քան թէ բուն իսկ աքսորի։ Մանաւանդ Սուրբ Գիրքը տեղեկութիւններ չի փոխանցեր Ադամի նոր պայմաններու մէջ ապրած «հոգեվիճակներէն»։ Գործած յանցանքը ի՞նչ ազդեցութիւն ունեցած է անոր վրայ, մանաւանդ որ կենդանութեան օրօք ականատես եղաւ մահուան իր զաւկին Աբէլի սպանութեամբ։ Ի՞նչ փորձառութիւն ապրեցաւ բարիի եւ չարի գիտութեան ձեռքբերումով։ Նախքան անկումը աստուծոյ ճանաչում մը ունէր։ Պահե՞ց, թէ ոչ՝ կորսնցուց։ Իսկ ճանաչման նոր զարգացումներ իր մօտ տեղի ունեցա՞ն։ Մտածե՞ց արդեօք զղջումի մասին կամ ապաշխարութեան, դարձեալ չենք գիտեր։

Ս. Գիրքը կը խօսի Ադամի սերնդագործութենէն եւ կը յիշատակէ անոր մահը եւ տարիքը։ Սակայն ան լուռ է այն բոլորի մասին որոնք այլապէս պիտի շահագրգռէին նաեւ մեր ներկայ հոգեբաններն ու հոգեվերլուծողները։ Ներքին մարդը կը բացակայի։ Աստուածաշունչը հոգեբանութեամբ չի զբաղիր։ Սրբազան խօսքը կը վերաբերի մարդկային կացութեան եւ ոչ թէ անոր ներքին ծալքերու մանրազննին քննութեան։

Դժուար է ճշդել, հաստատել աքսորի աստուածաբանութեան հիմքերը, անոր համար որ «աքսոր»ը աստուածային յատկանիշ չէ որպէսզի ըստ ինքեան կարելի ըլլար յղուիլ անոր աստուածաբանական համակարգին։ Միւս կողմէ, Ադամի ներաշխարհին ծալքեր ալ բացայայտ չեն։ Տեղեկութիւններու բացարձակ լռութիւն մը կը տիրէ։ Վերջապէս Ս. Գիրքը չի խօսիր Ադամի աքսորի փորձառութենէն, իր կորուսեալ դրախտի կարօտէն կամ անկարօտութենէն, աքսորի մասին իր մտածողութենէն, որպէսզի անոր փորձառութեան միջոցաւ կարելի ըլլար թերեւս աստուածաբանական ոլորտի մը անդրադառնալ։ Ուրիշ խօսքով՝ Ս.Գիրքը մեզի չի տար դրուագին մեկնաբանութիւնը։ Ան կը մնայ թելադրութեան մակարդակին։

Ադամի ժամանակներէն արտաքսման, վտարումի երկրորդ դէպք մը կայ, Աբէլի սպանութենէն ետք, որ կ’արժէ յիշատակել. «Եւ ասէ Կայէն զՏէր Աստուած. մեծ է պատիժ իմ քան զթողուլդ զիս։ Եթէ հանես զիս այսօր յերեսաց երկրէ, եւ յերեսաց քոց թաքեայց, եւ լինիցիմ երերեալ եւ տատանեալ յերկրի… Եւ ել Կայէն յերեսաց Աստուծոյ եւ բնակեցաւ յերկրին Նայիդ յանդիման եդեմայ»: – «Եւ Կայէն ըսաւ Տէրոջը, իմ մեղքս թողութիւն գտնելու չափէն աւելի մեծ է։ Ահա զիս այսօր երկրի երեսէն վռնտեցիր, ու ես քու երեսէդ պիտի պահուիմ, ու երկրի մէջ աստանդական ու թափառական պիտի ըլլամ. եւ պիտի ըլլայ որ ով որ զիս գտնէ, զիս պիտի մեռցնէ։ …Եւ Կայէն Տէրոջը առջեւէն ելաւ, ու Եդեմի արեւելեան կողմը, Նայիդ երկիրը, բնակեցաւ» ( Ծննդոց Դ 13‐14,16)։

Այս երկու արտաքսումներուն տարբերութիւնը կը գտնուի եդեմական պարտէզին եւ Նայիդ երկրին մէջ։ Ադամի առթիւ չենք կրնար ծննդավայրէ խօսիլ, որովհետեւ ան ծնած չէ, այլ ստեղծուած։ Ասոր համար թերեւս կարելի է խօսիլ ստեղծավայրի մը մասին։ Մինչդեռ Կայէն ծննդավայրէն կը վռնտուի դէպի Նայիդ երկիր։ Հետաքրքրական է նկատել որայս դէպքերու, դրուագներու պատումին մէջ, հայրենիքի, ծննդավայրի, աքսորավայրի գաղափարները չեն որ կ՚առաջադրուին։ Ասոնք տակաւին կազմաւորուած չեն թուիր։ Մեղք, մահ, կորուստ, անհնազանդութիւն կը կազմեն սուրբ գրային բնագրին մտահոգութիւնը. «Զի հող էիր եւ ի հող դարձցիս» ( Ծննդ. Գ. 19), Ն. Շնորհալիի բառերով.‐ «Վճիռ մահու մարդուն տուաւ դառնալ ի հող ուստի ստեղծաւ»։ Սուրբ գրային վարդապետութիւնը աքսորի դրուագին մէջ շեշտը կը դնէ մահուան երեւոյթին վրայ, զոհի, կորստեան։

Ադամ տեւապէս ճակատագրուած էր եդեմական պարտէզին մէջ անմահական երանելի կեանք ունենալու, շահագործեց իր անձնիշխանութիւնը, ոտնահարեց իր ազատութիւնը, եւ ինքզինքին թոյլատրեց տէրունի պատուիրանին դէմ անհնազանդութեան արարքը գործելու։ Մինչդեռ մահկանացու վիճակին մէջ չհամարձակեցաւ անհնազանդութեան փորձն անգամ կատարելու ընդդէմ չարական պատուիրանին։ Պատուիրանի հնազանդութեան հարցի մէջ Աստուծոյ հետ ամբողջական ազատութեան մէջ էր, բայց չարին հետ մնաց հնազանդութեան պարտադրանքին տակ. ուրիշ խօսքով՝ գերութեան մէջ։ Դատապարտուած էր, բռնի, չարին կամքը կատարելու։

Արդ ուրեմն տարագիր աշխարհի մէջ պիտի ծնին մարդկային սերունդները ադամական մեղքի եւ մահուան ժառանգութեամբ։ Ցեղեր, ժողովուրդներ, ընկերութիւններ պիտի կազմուին եւ Աստուած որպէս կեանքին տէրը նախախնամական միջամտութիւններով ուղղութիւններ պիտի տայ, պիտի յայտնուի, մարգարէներու բերնով պիտի խօսի, պիտի յայտնէ փրկութեան մտադրութիւնը, պիտի նախապատրաստէ մարդուն ազատագրութիւնը չարի գերութենէն, վերջապէս Միածին Որդիին առաքելութեամբ պատմականօրէն պիտի իրագործէ փրկութեան խորհուրդը Գողգոթայի բարձունքին վրայ, Յիսուսի խաչելութեամբ եւ յարութեամբ։ Մահկանացու մարդը աստուծմով պիտի վերադառնայ անմահական կեանքի։ Պիտի ապահովէ ներգաղթ մը, եթէ ոչ անպայման եդեմական պարտէզ, գոնէ դէպի Աստուծոյ թագաւորութիւն երկնաքաղաքացիութեան իրաւունքով։

Ինչպէս կը տեսնէք, յայտնութեան Աստուծոյ եւ մարդոց միջեւ պատահած այս դէպքերն ու յարաբերութիւնները յետագային պիտի կազմեն աստուածաբանութեան կալուածը։ Երբ կը խօսուի աքսորի կամ տարագրութեան աստուածաբանութեան անկարելի տարազէն, միանգամայն տարակերպօրէն նշմարելի է որ ամէն աստուածաբանական հարց կը բանի աքսորի ընդհանուր մթնոլորտի, պարունակի կալուածի մը մէջ։

Ասիկա ցոյց կու տայ թէ փրկախօսութիւնը կը պայմանաւորուի տարագրութեամբ. միւս կողմէ, հակառակ այս կացութեան, չենք կրնար տարուիլ ըսելու թէ աքսորը աստուածային նպատակադրութիւն է ինչպէս փրկախօսութիւնն է՛։ Հետեւաբար աքսոր‐փրկախօսութիւն, անհամատեղելի այս պայմանաւորուածութիւնը շատ հաւանաբար անթոյլատրելի ազդեցութիւն գործած է աքսորի աստուածաբանութեան անյղանալիութեան վրայ։

Շարունակելի

Նորվան Արքեպիսկոպոս Զաքարեան

Աղբյուրը՝ religions.am

Գրակ. «Ներման հարցը» ժողովածոյ, խմբագիր՝ Գառնիկ Աւագ Քահանայ Գոյունեան, «Բան եւ գիր» մատենաշար թիւ 9, Մոնթրէալ, 2017, էջ 145:

Ողբ հայ դպրոցի

0
ՀԲԸՄի «Վաչէ եւ Թամար Մանուկեան» երկրորդական վարժարանի ուսուցչաց եւ սանուց կազմը
Փասատինա, ԱՄՆ
ՀԲԸՄ-ի «Վաչէ եւ Թամար Մանուկեան» երկրորդական վարժարանի ուսուցչաց եւ սանուց կազմը
Փասատինա, ԱՄՆ

Հայ դպրոցը սոսկ ուսումնարան չէ,
Հայ դպրոցը սոսկ քարաշէն կառոյց չէ,
Հայ դպրոցը հայակերտման ու
Հայապահպանման սրբավայր է:
Ո. Մ.

Որքան ալ շեշտենք հայ դպրոցի դերն ու կարեւորութիւնը, եթէ մեր խօսքին չենք միացներ մեր գործօն մասնակցութիւնն ու աշխատանքը զայն կենդանի ոյժ պահելու համար մեր հասարակական կեանքի մէջ՝ ան կը մնայ լոկ բաղձանքի սահմաններուն մէջ, մինչեւ որ սփիւռքեան հայախօս հին սերունդը անհետանայ:

Արտասաhմանեան, նամանաւանդ Միացեալ Նահանգներու, պայմաններուն մէջ այդքան ալ դիւրին չէ հայկական դպրոց պահել, երբ ամէն քայլափոխի՝ կան պետական հանրային ձրի դպրոցներ: Ամերիկեան «բարձր» քաղաքակրթութեան ազդեցութեան ներքեւ շա՜տ դիւրութեամբ պիտի ձուլուին, ե՛ւ կը ձուլուին, մեր նորահաս սերունդի զաւակները, որովհետեւ պատմութիւնը բազմիցս փաստած է, որ այդ մեծ հալոցին մէջ ոչ մէկ ազգութիւն կրնայ դիմանալ եւ գոյատեւել:

Նկատի ունենալով ձուլումի վտանգը, Ամերիկայի հայ գաղութները պարտաւոր են ի գին ամէն զոհողութեան բանալ հայեցի դաստիարակութեան օճախներ, եւ եղածներուն վրայ ալ գուրգուրալ ու պահել զանոնք՝ ինչպէս կը պահենք մեր եկեղեցիները, որովհետեւ հայ դպրոցը տաճարն է մեսրոպաշունչ հայ լեզուին:

Թէեւ անցեալին յաճախ կը կրկնէինք որ հայը ոչ-քրիստոնեայ երկիրներու մէջ չի կրնար ձուլուիլ, Միջին Արեւելքի վերջին տարիներու քաղաքական վերիվայրումները դժբախտաբար պարտաւորեցին որ մեր համոզումը փոխենք, որովհետեւ անհանդուրժող իսլամական շարժումները կը սպառնան մեր գոյութեան, ուստի եւ մեր լեզուի յարատեւման, մեզ արմատախիլ ընելով մեր որդեգրած երկրորդ հայրենիքներէն՝ Սուրիայէն, Լիբանանէն, Պարսկաստանէն, Եգիպտոսէն եւ այլ երկիրներէ:

Այսօր Լոս Անճելըսահայ գաղութը կը կանգնի դժբախտ իրողութեան մը առջեւ: Երկա՜ր տարիներու տքնաջան աշխատանքէ եւ յաջողութեան բազմաթիւ մրցանակներէ ետք, Փասատինայի «Վաչէ եւ Թամար Մանուկեան» վարժարանը ներկայ տարեշրջանի աւարտին ՀԲԸՄ-ի կեդրոնական վարչութեան հրահանգով պիտի փակուի: Տակաւին երէկ էր կարծէք, որ նոյնանման տխրութեան եւ դժբախտութեան առջեւ գտնուեցանք երբ «Թէքէեան» Մշակութային Միութեան «պատուարժա՜ն» վարչութիւնը որոշեց, եւ փակելէ ետք Լոս Անճելըսի «Արշակ Տիգրանեան» դպրոցը՝ կալուածը ծախեց…:

ՀԲԸՄի «Վաչէ եւ Թամար Մանուկեան» երկրորդական վարժարանի  պաշտօնէութիւնը՝ թեմակալ Առաջնորդ Յովնան Արք. Տէրտէրեանի հետ
ՀԲԸՄ-ի «Վաչէ եւ Թամար Մանուկեան» երկրորդական վարժարանի պաշտօնէութիւնը՝ թեմակալ Առաջնորդ Յովնան Արք. Տէրտէրեանի հետ

Փակման նախօրեակին յայտարարուեցաւ, որ վարչութիւնը որոշած է դպրոցը ծախելէ ետք ուրիշ հայաշատ վայր մը փոխադրել վարժարանը, որուն իրագործման կը սպասենք այսօր, եւ ո՞վ գիտէ՝ տակաւին մինչեւ ե՛րբ…: Թէեւ զանազան մեկնաբանութիւններ լսեցինք այս մասին, սակայն զանոնք հրապարակաւ յայտնելու հարկը չենք տեսներ, որովհետեւ մեր մտահոգութիւնը այսօր շա՜տ աւելի լուրջ է եւ ահազանգող:

Ցեղասպանութեան հարիւրամեակը անցաւ, սակայն ճերմակ ջարդը կը շարունակուի մեզ ամէն օր հիւծելով այս դառն իրականութեան դիմաց: «Վաչէ եւ Թամար Մանուկեան» վարժարանի փակումը անպատասխանատու քայլ մը է որ բացարձակապէս ներելի չէ, չըսելու համար որ զայն կը նկատենք աղէտաբեր ոճիր՝ հայ ժողովուրդի գոյութենական պայքարի ճանապարհին վրայ:

Մենք պէտք էր նոր դպրոցներ բանայինք ցեղասպանութեան հարիւրամեակէն ետք՝ մեր վրէժը լուծելու համար մեր թշնամիէն, որ փորձեց մեզ արմատախիլ ընել մեր հազարամեայ հայրենիքէն բայց չկրցաւ կործանել մեր ապրելու եւ ստեղծելու անկորնչելի կամքն ու կորովը: Ինչպէ՞ս պիտի լուծենք մեր մայրերուն եւ մեծ մայրերուն վրէժը, որոնք Տէր Զօրի անապատներուն մէջ, անօթի ու ծարաւ, չմոռցան իրենց մանուկներուն հայկական այբուբենը սորվեցնել կիզիչ անապատի աւազներուն վրայ:

Իսկ այսօր ՀԲԸՄ-ի վարչութիւնը, դրժելով իր հիմնադիրներու ուխտն ու տեսլականը, փակած է եւ տակաւին կը փակէ Ամերիկայի, Գանատայի, Հարաւային Ամերիկայի, Կիպրոսի եւ Լիբանանի մէջ գտնուող իր դպրոցները՝ զանազան անհեթեթ պատճառաբանութիւններով: Ահաւասիկ փոքրիկ, բայց ո՛չ ամբողջական ցանկ մը փակուած վարժարաններու.-

Ա.- «Յովակիմեան-Մանուկեան» մանչերու երկրորդական վարժարան – Լիբանան
Բ.- «Դարուհի Յակոբեան» աղջկանց երկրորդական վարժարան – Լիբանան
Գ.- «Լեւոն Նազարեան» նախակրթարան – Լիբանան
Դ.- «Երուանդ Տէմիրճեան» վարժարան – Լիբանան
Դ.- «Մելքոնեան կրթական» հաստատութիւն – Կիպրոս
Ե.- «Դանիէլ եւ Ալիս Զարուկեան» վարժարան – Թորոնթօ
Զ.- «Թէքէեան» Մշակութային Միութեան «Արշակ Տիգրանեան» վարժարան – Լոս Անճելըս
Է.- Մխիթարեան Հայրերու վարժարան – Լոս Անճելըս
Ը.- «Սուրբ Խաչ» Ազգային ամէնօրեայ վարժարան – Թորոնթօ

Ասոնց վրայ կու գան աւելնալու փակուած եւ ծախուած՝ ազգային եւ միութենական անհաշիւ դպրոցներ: Վերջին 45 տարիներուն, ՀԲԸՄ-ի կամ այլ պատկանելիութեան հարիւրէ աւելի հայկական ամէնօրեայ վարժարաններ փակուեցան:

Ի՛նչ ալ ըլլան ՀԲԸՄ-ի վարչութեան որոշումները, ատոնք ո՛չ մէկ ձեւով տխուր եւ ժխտական անդրադարձ պէտք է ունենան գաղութի գոյութենական պայքարի առաքելութեան վրայ: Եթէ հարցը նիւթական է, կարելի է համազգային հանգանակութիւն կազմակերպել եւ ապահովել նոր բարերարներ, ինչպէս անցեալին: Եթէ հարցը անձնական հեղինակութեան խնդիր է, – ականջդ խօսի Պարոն Սեդրակեան, – պէտք է զոհել անձնական շահերն ու հաշիւները՝ յանուն հաւաքականին, այսինքն՝ ժողովուրդին: Այլ խօսքով՝ անկարելի բան չկայ այս պարագային, եթէ իսկապէս կը հաւատանք հայ դպրոցի կարեւորութեան, մասնաւորաբար Լոս Անճելըսի հայահոծ գաղութին մէջ:

Բայց եթէ կայ վարչական մը, Երուանդ Տէմիրճեանի նման, որ կը յանդգնի օր ցերեկով ծնողներուն եւ աշակերտութեան յայտարարել. «Ինչո՞ւ կը նեղուիք, 50 տարի ետք հայ վարժարան պիտի չմնայ այլեւս Ամերիկայի մէջ, հետեւաբար ի՞նչ է տարբերութիւնը, 50 տարի ետք փակուած է [«Վաչէ եւ Թամար Մանուկեան»] վարժարանը՝ թէ այսօր». եւ եթէ այսպիսի անտառաբնակներու յանձնուած է ՀԲԸՄ-ի վարժարաններու ղեկավարութիւնը՝ վա՜յ եկեր է մեզի…: Թշնամիի պէտք չունինք այլեւս…:

ՀԲԸՄ-ի նախագահ Պերճ Սեդրակեան  կը պարգեւատրէ Ջորջ Սորոսը «աշխարհի մէջ ժողովրդավարութեան ու բաց հասարակութեան արժէքներու արմատակալման» գործին մէջ անոր մեծ ներդրումին համար 
Մէնհէթըն, Սեպտեմբեր 19, 2007
ՀԲԸՄ-ի նախագահ Պերճ Սեդրակեան կը պարգեւատրէ Ջորջ Սորոսը «աշխարհի մէջ ժողովրդավարութեան ու բաց հասարակութեան արժէքներու արմատակալման» գործին մէջ անոր մեծ ներդրումին համար
Մէնհէթըն, Սեպտեմբեր 19, 2007

Ամէն անգամ որ դպրոց մը կը փակենք, կ’ուրախացնենք մեր թշնամին եւ կը պղծենք մեր նահատակներու արիւնաթաթախ կտակը – գոյատեւել եւ ապրիլ հայօրէն եւ մեր գոյութիւնը խարսխել հայ լեզուի վրայ, որովհետեւ առանց հայ լեզուի չկայ ինքնութիւն: Սփիւռքի մէջ հայօրէն գոյատեւելու արմատը, նոր սերունդներ պատրաստելու հիմնական վայրը հայկական դպրոցն է:

Հաւանաբար շատեր առարկեն, թէ դիւրին է խօսիլ քան գործել եւ մանաւանդ դպրոց պահել, թէ ատիկա այդքա՜ն նիւթական զոհողութիւններու կարիքն ունի: Կասկած չկայ մեր մտքին մէջ որ մեր դպրոցներուն տնտեսական վիճակը լուրջ մարտահրաւէրներու առջեւ կը դնէ մեզ ամէնուրեք: Նոյն ատեն ո՛չ մէկ կասկած կայ նաեւ, որ դժուար է ընդհանրապէս հայ ծնողքին, նամանաւանդ մասնաւորապէս գաղթական հայ ծնողքին տնտեսական վիճակը, երբ շատ մը պարագաներու բերումով ան ի վիճակի չէ տուեալ տարեշրջանի կրթաթոշակի ծանր բեռան ենթարկուիլ:

Սփիւռքի հայ դպրոցներու պարագային, կաթողիկոսութիւն, առաջնորդարաններ, համայնքային ղեկավարութիւն, կրթական մշակներ եւ ծնողներ, որքան կարելի է ի գին ամէն տեսակի զոհողութեան՝ բարոյական պարտաւորութիւն ունին այս ծանր բայց «քաղցր լուծը» իրենց ուսերուն վրայ վերցնելու, երբ հարցը կը վերաբերի մեր նորահաս սերունդի հայեցի դաստիարակութեան, անդաստան մը՝ ուր պիտի դարբնուին մեր ապագայ ջահակիրները Հայ Դատի պահանջատիրութեան:

Հայ դպրոցը ո՛չ զինք հովանաւորող եւ կամ անոր ֆիզիքական կառոյցին տէրը հանդիսացող հաստատութեան խնամակալներուն, հոգաբարձուներուն կը պատկանի, ո՛չ ալ թեմակալ առաջնորդին, համայնքապետին, կուսակցապետին կամ միութեան մը ատենապետին ու վարչականներուն: Հայ դպրոցը սեփականութիւնն է ժողովուրդին եւ տունն է իւրաքանչիւր հայու:

Որպէսզի մեր հողային պահանջատիրութեան պայքարը շարունակենք, սփիւռքի մէջ պէտք ունինք նոր, երիտասարդ ոյժերու, որոնք հայրենասիրական շունչով կը դաստիարակուին հայ վարժարաններու մէջ: Երբ այս դպրոցները կը փակուին՝ այդ սերունդները ինքնաբերաբար կը յաճախեն օտար դպրոցներ եւ կը կազմաւորուին որպէս օտարամոլ երիտասարդներ, որոնց մօտ կը բացակայի հայրենասիրութեան ոգին:

Հայ դպրոցը՝ մե՛նք ենք մեր ամբողջ կարողականութեամբ, եւ մեզմէ իւրաքանչիւրը պէտք է ըլլայ անոր տէրը ու ճանչնայ զայն որպէս ինքնութեան եւ հպարտութեան անսպառ աղբիւր: Ահաւասիկ հո՛ս է որ կը դրսեւորուի մեր դասալքութիւնը՝ երբ կը փակենք դպրոց մը՝ խուսափելու համար յանձնառութենէ եւ ծանր պարտականութենէ:

Եկեղեցիներ, կոթողներ եւ յուշարձաններ կառուցանելով չէ՛ որ հայութիւնը կը պահպանուի, նամանաւանդ մեզ հիւրընկալող երկիրներուն մէջ: Քարեղէն կառոյցներէն աւելի՝ հայու նկարագիրն է որ պիտի կերտենք հայ պատանիին մէջ, որպէսզի մեր գոյութենական պայքարը իր յաղթանակի ուղիղ ճանապարհին վրայ դրուած ըլլայ:

Չարաչար կը սխալին բոլոր անոնք՝ որոնք դպրոցը կը ղեկավարեն որպէս շահութաբեր հաստատութիւն: Նոր մարտավարութեամբ պէտք է պայքարիլ նման հոգեբանութեան տէր ղեկավարներու դէմ եւ տէր կանգնիլ արժանավայել կերպով մեր դպրոցներուն, եթէ իսկապէս կը հաւատանք որ Մայրենի լեզուն խարիսխն է ազգի մը գոյութեան, ինքնութեան պահպանման եւ գոյատեւման: Լեզուի կորուստը պատճառ կը դառնայ նաեւ մշակոյթի կորուստին, այլ խօսքով՝ մարդկային պատմութեան թատերաբեմէն անհետ կորստեան: Լեզուն է որ իր մէջ կ’ամփոփէ եւ կը խտացնէ մշակոյթի մը բոլոր արժէքներն ու գանձերը: Ահաւասի՛կ սփիւռքահայութեան մեծագոյն մարտահրաւէրը:

ՊԱՏՐԱ՞ՍՏ ԵՆՔ ԴԻՄԱԳՐԱՒԵԼՈՒ ԶԱՅՆ…:

ՈՍԿԱՆ ՄԽԻԹԱՐԵԱՆ
15 Նոյեմբեր 2019
Լոս Անճելըս


Խմբ. ՀԲԸՄ-ի որոշման համաձայն՝ Փասադենայի «Վաչէ և Թամար Մանուկեան» վարժարանը պետք է միավորվի ՀԲԸՄ-ի մեկ այլ՝ Մանուկյան-Դեմիրճյան քույր դպրոցի հետ, իսկ հիշյալ վարժարանը վերածվելու է մշակութային կենտրոնի։ Էլեկտրոնային փոստով այս լուրն ստանալու հենց հաջորդը օրը վարժարանի ավելի քան 500 սան, ծնող, ուսուցիչ և աշխատակազմի անդամ դուրս եկան բողոքի՝ պայքարելու հերթական դպրոցի փակման որոշման դեմ։

Բողոքի ցոյց՝ ընդդէմ Փասատինայի «Վաչէ եւ Թամար Մանուկեան» վարժարանի փակման
Բողոքի ցոյց՝ ընդդէմ Փասատինայի «Վաչէ եւ Թամար Մանուկեան» վարժարանի փակման

Թեմայի շուրջ քննարկումները՝ տեսանյութում:

USA Armenian Life TV-ի հյուրն է բժիշկ, սրտաբան Դոկտ. Հարութ Մեսրոպյանը

Տիրոջ մարմնի անապականութեան մասին

0

«Մարմին Նորա ոչ ետես զապականութիւն»…
Գործք. Բ 31

Յիսուսի խաչելութիւնը
Երևանի Մատենադարան, ձեռ. 7644, էջ 117բ, 
Աւետարան, XIII-XIV դդ., Կիլիկիա, Ղրիմ
Ծաղկող՝ Աւետիք
Յիսուսի խաչելութիւնը
Երևանի Մատենադարան, ձեռ. 7644, էջ 117բ,
Աւետարան, XIII-XIV դդ., Կիլիկիա, Ղրիմ
Ծաղկող՝ Աւետիք

Քրիստոս՝ անարատ «Գառն Աստուծոյ, որ բառնայ զմեղս աշխարհի» (հմմտ. Յովհ. Ա 29), չարչարուեց, խաչուեց, մեռաւ, թաղուեց եւ երրորդը օրը հրաշափառապէս յարութիւն առաւ: Իր մահուամբ մահը վերացրեց եւ Իր յարութեամբ մեզ կեանք պարգեւեց: Արդ, այլափառների դասերից եղան հերձուածողներ, ովքեր Կենարարի անապական մարմինն ապականութիւն բարբաջեցին՝ թիւր պատճառ բերելով մահը, որն, ասացին, ապականութիւն է մարմնին:

Իսկ որ մահն ու ապականութիւնը տարբեր բաներ են, յայտնի է նախ գործերից: Քանզի մահուան գործը ոչ թէ մարմինն ապականելն է, այլ՝ հոգին մարմնից անջատելը: Իսկ մարմնի ապականումը մահուան հետեւանքն է եւ ոչ թէ՝ արդիւնքը: Դարձեալ՝ մարմինն ապականւում է ոչ թէ հոգուց հեռացմամբ, այլ՝ իր տարրերից զատմամբ եւ քայքայմամբ: Ինչպէս, ասենք, մէկը մի ծառ կտրի, իսկ մի ուրիշն էլ հատուած ծառը մասնատի ու այրի: Այսպէս, ծառի համար ապականութիւն եղաւ ոչ թէ հատումը, այլ՝ այրումը:

Նմանապէս, մահը կտրում է կեանքի ծառը, իսկ փտումն ու այլայլումը ապականում են այն: Ուստի անհեթեթ է մահն ապականութիւն կոչել: Այլեւ մահը բաժանում է անձը, իսկ ապականութիւնը փոփոխում է բնութիւնը: Մահն Արարչից սահմանուած պատիժ է, իսկ ապականութիւնը բանսարկուի հնարանքով եղաւ, ինչն էլ հետեւում է մահուանը:

Եւ եթէ Քրիստոսի մարմինը կարելի է մահկանացու եւ չարչարելի ասել՝ այնքանով, որքանով մահն ու չարչարանքը կամաւորապէս յանձն առաւ, ապա այն երբէք չի կարելի ապականացու ասել, քանի որ դա աններելի հայհոյութիւն է: Այլ անապական Կոյսից վերցնելով անապական մարմին՝ այն անապականաբար միաւորեց Իր աստուածային անապական Էութեանը: Մինչդեռ ապականութիւնը մեղքի ծնունդ է, մեղքը յոյժ չար է, իսկ Քրիստոս մեղք չգործեց (հմմտ. Ա Յովհ. Գ 5), որի համար էլ «մարմին Նորա ոչ ետես զապականութիւն»:

Մարդկային մարմնի ապականութիւնը լինում է այր ու կնոջ սերմի խառնումից, մինչ Բանի մարմինը «ոչ է ի սերմանէ հօր եւ մօր»¹, այլ կուսական արգանդից՝ բեղմնաւորուած անապական արիւնից: Քրիստոսի կոյս Եկեղեցին Սբ. Մարիամ Աստուածամօրը անապական է խոստովանում՝ ոչ թէ ըստ բնութեան գոյացութեան, այլ որովհետեւ Բանն Աստծուն ծնեց անապական մարմնով. «Հոգին Սուրբ եկեսցէ ի քեզ, եւ զօրութիւն Բարձրելոյն հովանի լիցի ի վերայ քո, զի որ ծնանելոցն է ի քէն, Սուրբ է» (Ղուկ. Ա 35):

Արդ, եթէ ծնողն անապական է, ինչպէ՞ս կարող է նրանից ծնուածն ապականացու լինել: Անապատում երկնքից իջած մանանան օրինակն էր Փրկչի անապական մարմնի: Եւ ինչպէս մանանան է առ այսօր անապականաբար պահւում ոսկէ սափորում, սոյնպէս էլ Քրիստոսի մարմինն է անապական յաւիտեանս յաւիտենից: Նաեւ բոլոր սուրբ վարդապետներն ու ուղղափառ Հայրերը` Եփրեմ Ասորին, Յովհան Ոսկեբերանը, Կիւրեղ Աղէքսանդրացին, Աթանաս Մեծը եւ ուրիշներ, Յիսուսի կենդանարար մարմինն անապական խոստովանեցին՝ նզովքներով խցելով հերետիկոսների բերանները, թէ՝ «Եթէ ոք յետ անճառ միաւորութեանն ապականացու ասէ զանապական մարմինն սուրբ, նզովեալ լիցի»²:

Չար լեզուներն ասացին՝ եթէ Քրիստոս անապական մարմին վերցրեց, ուրեմն մեզ չփրկեց, քանզի մեր մարմինն ապականացու է, այլ փրկեց Ադամի մինչմեղանչական մարմինը, որն անապական էր: Բանն Աստուած վերցրեց ոչ թէ մեր ապականացու, այլ «ապականակիր»³ մարմինը՝ մեզ փրկելով մերիններով: Եւ երբ միաւորեց Իր աստուածային բնութեանը, հոգուց զատեց մեղքը եւ մարմնից հեռացրեց ապականութիւնը, ինչպէս հուրը, միաւորուելով ոսկու հետ, նրանից սրբում է ժանգը՝ այն դարձնելով անապական:

Այդպէս էլ Կոյսից անմեղ հոգով ու անապական մարմնով ծնուեց մարդացեալ Աստուած: Ոչ թէ վերցրեց Ադամի առաջին բնութիւնը, որ ունէր մինչ մեղանչելը, այլ վերցրեց Ադամի «ապականազանգուած»⁴ մարմինը, որը միաւորելով Իր հետ՝ այնտեղից արտաքսեց ապականութիւը՝ կրկին երեւան հանելով Ադամի առաջին՝ անմեղ ու անապական բնութիւնը: Աստուած հէնց այդ բանի համար մարդացաւ, որպէսզի մարդը վերագտնի ադամական անապական բնութիւնը:

Իսկ ոմանք էլ, իբր նշան ապականութեան, պատճառ բերեցին Քրիստոսի՝ մարմնով աճումն ու զարգացումը: Սակայն ոչ թէ աճումն է ապականութիւն, այլ՝ դրա հակառակը: Քանզի աճումը զարգացում է, իսկ ապականութիւնը՝ նուազութիւն, որ «յոչգոյութիւն փոփոխէ»⁵: Եւ Քրիստոսի՝ մարմնով աճելը ցոյց է տալիս Նրա ճշմարիտ մարդեղութիւնը, այլ ոչ թէ՝ երեւութական լինելը:

Ուրիշներն էլ հերձախօսեցին, թէ Քրիստոսի՝ կաթնասուն լինելն ու կերակուր ուտելն են իբր մաս ապականութեան: Այն, որ կերակրուելը ապականութեան մաս չի կազմում, յայտնի է Ադամի օրինակից, որ նախքան մեղանչելը կերակրկւում էր եւ ապականացու չէր: Ոչ թէ քաղց զգալու, այլ Աստուծոյ թոյլտուութեան պատճառով էր ուտում. «Յամենայն ծառոց որ է ի դրախտիդ՝ ուտելով կերիցես. բայց ի ծառոյն գիտութեան բարւոյ եւ չարի՝ մի՛ ուտիցէք» (Ծննդ. Բ 16): Նոյնպէս եւ Քրիստոս էր կերակրւում անապական մարմնով: Եւ կերակուրն արտաքնոց չէր գնում, ինչպէս սովորութիւնն է մարդկային մեղանչական բնութեան: Արդ, ոչ թէ կերակուրը, այլ մեղքն ապականեց մարդու բնութիւնը:

Իսկ Քրիստոս թէեւ կերակրւում էր, սակայն բացարձակապէս զերծ էր մեղքից՝ անապական լինելով անգամ մարմնաւոր ծննդեամբ. «Խօսեալ զմայր Նորա Մարիամ Յովսեփու, մինչչեւ եկեալ առ միմեանս՝ գտաւ յղացեալ ի Հոգւոյն Սրբոյ» (Մատթ. Ա 18):

Դարձեալ ասացին՝ եթէ Քրիստոսի մարմինը «կրական»⁶ էր, ուրեմն ապականացու էր, իսկ եթէ «անկրական»⁷ էր, ապա ճշմարտապէս մարդ չէր: Երկակի է կիրքը (իմա՛ զգացում, զգացողութիւն)՝ կամաւոր եւ ակամայ: Ակամայ կրքերը ծառայական են եւ հարկաւորական: Բանն Աստուծոյ մօտ չեն տեսնւում ակամայ կրքեր, քանզի Ինքը, լինելով համայնի Տէրն ու Արարիչը, բնութեան հարկադրանքի ու ծառայութեան ներքոյ չէ, ինչպէս մենք, այլ վեր եւ ազատ է ամէն մի կրքից:

Մարդեղութեամբ մեր Տէրն Իր մէջ կրեց միայն կամաւոր կրքերը. քաղցում էր, երբ ուզում էր, ծարաւում էր, երբ կամենում էր՝ ոչ թէ մեզ նման՝ «ի հարկէ՛» (կարիքից դրդուած), այլ՝ Իր կամքի համաձայն: Աստուծոյ անեղ էութիւնն անկրական է թէ՛ կամաւոր եւ թէ՛ ակամայ կրքերի հանդէպ: Քանի որ կիրքը բնորոշ է եղականին, ինչպէս պարագան է առհասարակ մարդու, որ կրական է թէ՛ կամաւորի եւ թէ՛ ակամայի նկատմամբ՝ բնութեամբ ու կամքով:

Եւ որովհետեւ Քրիստոս Աստուած է, չունի ակամայ կրքեր, այլ որովհետեւ նաեւ ճշմարիտ Մարդ է՝ մարմնացեալ Բանը, կրում է սոսկ կամաւոր կրքերը: Քրիստոս Իր կամաւոր կրքերով մեզ ազատեց ակամայ կրքերի դատապարտութիւնից եւ կամաւոր կրքերի չափազանցութիւնից՝ Իր անապականութեամբ մեր ապականուած բնութիւնը վերստին կոչելով ապականութիւնից անապականութեան: Իսկ ինչպէ՞ս կարող է ապականացուն անապական դարձնել ապականացուն, եթէ ինքը չունի անապականութիւն, ինչպէս խաւարը, որ չունի լոյս, չի կարող լուսաւորել խաւարը:

Արդ, եթէ Քրիստոս չէր կրում ակամայ կրքերը, ասացին, ուրեմն թերակատար էր մարդեղութիւնը: Չափազանց անմտութիւն է այսպէս խորհելը: Քանզի մարդու բնութեան բնական բանականին ակամայ կրքերը մաս չեն կազմում, այլ՝ անասնականին՝ Ադամի բնութեան մէջ յետամտական լինելու պատճառով: Տէր Յիսուս Իր մարդեղութեամբ վերցրեց այն, ինչը մարդու բնութեանը բնական էր՝ ի բաց թողնելով եկամուտ անասնականը, որ արդիւնք էր մեղքի:

Դրախտում առաջին մարդը՝ Ադամը, նախքան մեղանչելը չունէր ո՛չ մարմնի արտաթորում եւ ո՛չ էլ՝ արտածորում, ինչպէս Նոյը՝ տապանում, կամ սաղմնաւորուած մանուկը՝ մօր արգանդում: Այսպէս էլ մեր Տէրն էր զերծ կերակրի ապականութիւնից, ինչպէս որ մոմը, երբ կատարելապէս այրւում է, չի ունենում արտահոսք, կամ էլ կապարով կնքուած ապակէ անօթի ջուրը, որ արեւի ջերմութիւնից նուազելով՝ դարձեալ չի ունենում արտահոսք⁸:

Արդ, Քրիստոս աստուածութեան հրում անապական մնաց մարմնով եւ անմեղ կրքերով: Իսկ ակամայ ու կամաւոր կրքերը լինում են երկու տեսակ՝ անգոսնելի (արհամարհելի) եւ անանգոսնելի (ոչ արհամարհելի): Արդէն ասացինք, որ Փրկիչն Իր մարդեղութեամբ ակամայ կրքեր չկրեց: Չկրեց նաեւ անգոսնելի կրքեր, որոնք վերստին մեղքի պատճառով են:

Այսպէս, Քրիստոս կատարելապէս կրեց մարդկային կամաւոր անանգոսնելի կրքերը՝ դրանցով ցոյց տալով Իր ճշմարիտ Մարդ լինելը եւ դրանց անմեղութեամբ դատապարտելով մեղքը՝ մարմնի կրքերի: Արդ, մեր Տէրը քաղցեց, ծարաւեց, քրտնեց, ննջեց, աշխատեց, արտասուեց, թախծեց… Իսկ կերակրի եւ ցանկութեան ակամայ ծորումը թէպէտ անանգոսնելի է, սակայն դա՛ էլ չկրեց, քանի որ կամաւոր չէ:

Ոմանք էլ Տիրոջ խոցուածքն ու արիւնն են ցուցիչ բերում իբր ապականութեան: Աշխարհի փրկութիւնը Քրիստոսի չարչարանքներով ու մահուամբ եղաւ: Ուրեմն ի՞նչ՝ ապականութի՞ւնը մեզ փրկեց կամ աշխարհի փրկիչը ապականութի՞ւնը եղաւ եւ ո՞չ Քրիստոս: Աւա՜ղ նրանց անբան մտահաճութեանը, ովքեր իրենց Տիրոջն ուրացած՝ «ածեն ի վերայ ինքեանց զարագահասն կորուստ» (Բ Պետ. Բ 1):

Իսկ մենք՝ Մայր Եկեղեցու հարազատ զաւակներս, ամո՛ւր պահենք ուղղափառ վարդապետութիւնը՝ «շինեալ ի վերայ հաւատոյ հիման մարգարէից եւ առաքելոց՝ անշարժ խարսխեալք ի վերայ յուսոյն Քրիստոսի: Եւ Նմա փա՜ռք յաւիտեանս. ամէն»⁹:
________________________________________

¹ Գրիգոր Տաթեւացի, Գիրք Հարցմանց, Կ. Պօլիս, 1729, էջ 499 (այսուհետ՝ Հարցմանց):

² Նոյն տեղում:

³ Նոյն տեղում, էջ 500:

⁴ Հմմտ. նոյն տեղում:

⁵ Նոյն տեղում, էջ 501:

⁶ Նոյն տեղում: «Կրական» նշանակում է՝ «կիրք (զգացողութիւն) ընդունող»:

⁷ Նոյն տեղում: «Անկրական» նշանակում է՝ «կիրք (զգացողութիւն) չընդունող»:

⁸ Հմմտ. Գրիգոր Տաթեւացի, Ոսկեփորիկ, Երեւան, 1995, էջ 168:

⁹ Հարցմանց, էջ 503: