Եկեղեցու ղողանջները

Զանգի գյուտն արվել է դեռևս 4-րդ դարում Իտալիայի Նոլա քաղաքում: Բուն Հայաստանում առաջին անգամ Սբ. Հովհան Մանդակունի (5-րդ դար) իմաստասեր հայրապետն է հիշատակում զանգի մասին, որը, սակայն, ձեռքի զանգակ էր, ավելի ճիշտ՝ բոժոժ: Այն սովորական զանգակից տարբերվում է նրանով, որ ներքևի շուրթերն իրար են հպված՝ միայն երկու անցք թողնելով, ուր երկաթե փոքրիկ կտոր է լինում: Բոժոժները սովորաբար կաղնու մեծություն ունեն, որոնք գործածվում են բուրվառի շղթաների վրա ու քշոցի շուրջբոլորը՝ յուրաքանչյուրի վրա տասներկու հատ, որոնք, ըստ Սբ. Գրիգոր Տաթևացու, խորհրդանշում են տասներկու առաքյալների քարոզչության աշխարհասփյուռ ձայնի տարածումը:

Երկար ժամանակ զանգի դեր է կատարել կոչնակը, որը տաշած ու հարթեցված, ուղղանկյուն կամ քառակուսի, բարակ փայտե տախտակ է: Շատ հազվադեպ պատահում են նաև քարե կամ մետաղե կոչնակներ: Սբ. Գրիգոր Նարեկացին դրան անվանում էր շերտ՝ փայտի կտոր: Ձայն դուրս գալու նպատակով կոչնակին հարվածում են հատուկ փայտե մուրճով, որը կոչվում է «թակաղակ»:

Մինչև Վանական Վարդապետը (13-րդ դար) կոչնակը հայ մատենագրության մեջ (Հովհան Մամիկոնյան, Հովհաննես Սարկավագ, Ս. Գրիգոր Նարեկացի, Ասողիկ, Արիստակես Լաստիվերտցի, Սբ. Ներսես Շնորհալի, Գրիգոր Դ Տղա) հայտնի էր «ժամահար» անվամբ՝ բաղկացած «ժամ» և «հար» («հարկանել») արմատներից: Պատահական չէ, որ ժողովրդական բարբառներում եկեղեցին հաճախ անվանել են ժամ՝ սկիզբ առնելով եկեղեցու զանգերով օրվա ժամերը որոշելու հնամենի սովորույթից: Իսկ կոչնակին հարվածող կամ զանգը խփող եկեղեցական պաշտոնյան կոչվում է ժամկոչ: Զանգահարումը թեև ժամկոչի պարտականությունն է, բայց որևէ բարեպաշտ քրիստոնյա կարող է այն կատարել:

Կոչնակը հայոց աշխարհում կիրառվել է վաղնջական ժամանակներից՝ դեռևս Նոյ նահապետի կողմից: Նա նույն այդ փայտե կոչնակով դեպի տապան էր հրավիրում կենդանիներին: Իսկ երբ ջրհեղեղը վերջացավ, և տապանը հանգրվանեց Արարատի փեշերին, Նոյը կոչնակ հարվածելով տապանից դուրս կանչեց կենդանիներին:

Քրիստոնեության մուտքից հետո մի քանի դար անց կոչնակից դուրս եկած ձայնով սկսեցին մարդկանց հրավիրել եկեղեցի` ծիսական արարողություններին մասնակցելու համար, իսկ վանականներին` նաև վանքի սեղանատուն` ազդարարելով հաց ուտելու ժամը:

Ըստ Ստեփանոս Մալխասյանցի` մահմեդականների իշխանության ժամանակ, երբ քրիստոնյաներին արգելված էր եկեղեցիների զանգահարությունը, ամեն առավոտյան ժամկոչը կոչնակ խփելով էր արթնացնում հավատացյալներին` հիշեցնելով աղոթքի ժամը: «Կոչնակ» բառը փոխաբերական իմաստով նշանակում է «ահազանգ», «ազդարարություն», «կանչ», «կոչ», «հորդոր»:

Կոչնակի կիրառությունն այսօր թեև սահմանափակված է, քանի որ դրա փոխարեն այլևս լայն տարածում են գտել եկեղեցու զանգերը, սակայն որպես հնամենի սովորություն` այն հանդիպում է հիմնականում ուղղափառ վանքերում (հույն, ռուս, սերբ, ևն), ինչպես նաև Երուսաղեմի Սրբոց Հակոբյանց հայկական վանքում:

Կոչնակին երկար դարեր հարևանել է զանգը: Այն սնամեջ տանձաձև գործիք է, որի ներսում կախված է լեզվակը, իսկ վերևի մասում ունի կախելու հարմարանք: Զանգերի մասին հայոց մատենագիրները բավական աղոտ տեղեկություններ են հաղորդում: Դրանց մասին արժանահավատ ու արժեքավոր հիշատակումներ կան Սբ. Ներսես Շնորհալի հայրապետի և Սբ. Գրիգոր Տաթևացի վարդապետի երկերում:

Հայաստանում զանգերը լայն տարածում են գտել 10-րդ դարի երկրորդ կեսից, և այսօր էլ դրանք անբաժան են Հայոց եկեղեցու ծիսակատարություններից: Պահպանված հայկական ամենահին զանգերը ձուլվել են 14-րդ դարում: Դրանք պատրաստել են հնչուն մետաղներ պղնձից և բրոնզից, իսկ Սբ. Գրիգոր Տաթևացին վկայում է, որ զանգը ձուլելու ժամանակ պղնձին խառնել են նաև արծաթ՝ ձայնն առավել հնչեղ դարձնելու նպատակով: Հարկ եղած դեպքում զանգը, ինչպես և կոչնակը, ազդարարել են գույժեր (հիշենք 1907 թ. Խրիմյան Հայրիկի մահը, և այլն):

Զանգի ձայնը զարմանալի ազդեցություն ունի մարդու վրա. տխրության պահին այն թախծալից է, իսկ ուրախության պահին՝ հոգեպարար: Եկեղեցական ծիսակարգում զանգ օգտագործելու բուն նպատակն է ընդհանրական աստվածապաշտական արարողությունների ժամանակ հավատացյալ ժողովրդին եկեղեցի հրավիրելը: Եկեղեցու զանգը միաժամանակ խորհրդանշում է հրեշտակների փողը, որը հարություն առած բոլոր մարդկանց հրավիրելու է Աստծո ահեղ ու արդար դատաստանին (հմմտ. (Հայտն. 8։2): Սբ. Ներսես Շնորհալին այն անվանում է «գաբրիելյան փող». «Գաբրիելեան փողն գոչէ, սուրբք ամենայն անդր հաւաքին»:

Զանգ հնչեցնում են նաև ննջեցյալ բերելու, իսկ ավելի հաճախ՝ հայրապետական թափորի, առաջնորդի կամ բարձրաստիճան եկեղեցականի գալու ժամանակ: Վաղնջական ժամանակներից մինչև մեր օրերը ողջ Հայկական լեռնաշխարհում ամենաերկարատև զանգահարումը կատարվել է 1918 թ.՝ Սարդարապատի մայիսյան հերոսամարտի ժամանակ, երբ յոթ ցերեկ ու յոթ գիշեր անընդմեջ ղողանջում էին Արարատյան դաշտի և մերձակա շրջանների հայկական եկեղեցիների զանգերը՝ ազդարարելով մահու և կենաց կռիվը: Հայտնի է, որ երբ ժողովրդի մեջ տարածվում էր ժանտախտ կամ համաճարակ, և վրա էին հասնում պատուհասներ, ապա եկեղեցու զանգերն անընդմեջ հնչեցնում էին, որոնց ձայների բարերար ազդեցությունը բուժում էր մարդկանց:

Խորհրդային Հայաստանի աստվածամերժության տարիներին առժամանակ լռեցին եկեղեցիները: Պատահական չէ, որ մինչ օրս Հանրապետության հրապարակի (նախկինում՝ Լենինի հրապարակ) ժամացույցի ժամերն ազդարարվում են եկեղեցական զանգերի ձայնով: Զանգի մասին հյուսված ավանդազրույցներից հետաքրքրական է Զանգեզուրին վերաբերող պատմությունը:

Սյունյաց աշխարհի Խոտ գյուղի մոտ գտնվող վանքը խոշոր զանգ ուներ: Ամեն անգամ երբ հեռվում թշնամի էր հայտնվում, այդ զանգը ղողանջում էր, և Սյունյաց քաջերի զորքերն ընդառաջ էին դուրս գալիս թշնամուն ու հաղթանակում: Իսկ երբ Հայաստան արշավեց Լենկթեմուրը, նա կաշառեց մի դավաճան հայի, ով էլ կտրեց Սյունյաց աշխարհի նշանավոր զանգի լեզվակը: Սյունիքի վրա թշնամու հերթական հարձակման ժամանակ տեղի բնակիչները փորձեցին զանգը հնչեցնել և օգնության կանչել հայոց քաջերին, սակայն ոչինչ չստացվեց, և զանգը չղողանջեց՝ լեզվակ չունենալու պատճառով: Հուսախաբության մեջ սյունեցիներն իրար ասացին՝ զանգն իզուր է, զանգը զուր է, որի պատճառով էլ այդ երկրամասը կոչվեց Զանգեզուր:

Հնում զանգերն ունեին իրենց անունները, ինչպես՝ Հացի զանգն Անիում, Խաչքարի զանգը Ջուղայում, և այլն: Հայ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու «Մաշտոց» ծիսամատյանում զանգերը հատուկ օծման և օրհնության կարգ ունեն: Նախապես զանգը սաղմոսների երգեցողության ներքո լվացվում է ջրով, ապա՝ գինով: Կանոնի համաձայն՝ օծման կարգը կատարում է եպիսկոպոսական աստիճան ունեցող հոգևորականը՝ սրբալույս մյուռոնով օծելով զանգի շուրթի չորս կողմերը: Իսկ վերջում երեք անգամ քաշում են նորաօծ զանգի լեզվակը և հնչեցնում այն՝ ի պատիվ Ամենասուրբ Երրորդության երեք անձերի: Այնուհետև հավատացյալները հնարավորություն են ունենում խոնարհվելու և համբուրելու օծված զանգը՝ որպես բարեպաշտական արարք:

Զանգերը ոգեշնչման աղբյուր են հանդիսացել նաև շատ գրողների, երաժիշտների ու արվեստագետների համար: Բավական է միայն հիշել Պարույր Սևակի «Անլռելի զանգակատուն» հոյակերտ պոեմը՝ նվիրված Մեծն Կոմիտասին: Զանգի խորհրդանշական պատկերն արտացոլված է հայ նկարիչ Վ. Պոդպոմոգովի «Ռեքվիեմ 1915» և Եղեռերգություն» կտավներում: Զանգերի ներդաշնակ ղողանջ կա հայ շատ կոմպոզիտորների գործերում:

Զանգի ձայնն ավելի հզոր ու զրնգուն դարձնելու համար անհրաժեշտ է, որ այն կախվի բարձր ու բացօթյա տարածքում: Հենց այս նպատակին էլ ծառայում են զանգակատները, որոնք սովորաբար կառուցվում են եկեղեցու հարևանությամբ կամ էլ եկեղեցու արևմտյան ճակատին կից (Էջմիածնի Մայր տաճարը, Տաթևի, Հռիփսիմեի վանքերը, և այլն), իսկ հազվադեպ նաև՝ հարավային ճակատին կից (Աղթամարի Սբ. Խաչ հռչակավոր եկեղեցին): Հայաստանում առաջին զանգակատները կառուցվել են սկսած 10-րդ դարից: Նշանավոր են հատկապես Գոշավանքի, Հաղպատի, Սանահինի զանգակատները:

Էջմիածնի Մայրավանքի զանգակատունը կառուցվել է 17-րդ դարում, որտեղ երկար ժամանակ հնչել է Տիբեթյան զանգը: Մայր տաճարի զանգակատան կեսում օծված Սուրբ Սեղան է կանգնեցված, ուր մինչև վերջին տարիները Հրեշտակապետաց տոնին Սուրբ Պատարագ էր մատուցվում: